لە ناسینی شێعردا

سروه 116 | محەممەدسدیق رووهی | وەرگێڕ لە فارسی­یەوە: ئارێز ئەحمەد سنەیی (جەلال مەلەکشا)

 

هێندێ لە ئەدیبان دەڵێن: شێعر نایەتە تاریف، هەروا کە جوانی و راستی لە چواجێوەی تاریفێکی تایبەتیدا ناگونجێ، هەروەهاش رەنگ و حەز و جیهانی رۆحیات…. شێعریش کە سەر بە جیهانی جوانی و هەستە لە قاڵبێکی تەسک و تەنگی تاریف دا جێی نابێتەوە. بەڵام ئەمە تەنیا بەڵگەی بابەتەکە نیە، بەڵگەیەکی گرینگی دیکە هەیە: هەر شێعرێک کۆرپەی خەیاڵی شاعیرێکە و هەر شاعیرێک لە ژیان و سروشت و بەستێنی خۆی، تاریف و چمکی تایبەت بە خۆی هەڵدەهنجێ. بۆ یەکێ شێعر ئامرازە و بۆ یەکێکی تر ئامانجە. هێندێ دەڵێن: شاعیر دەبێ دەروەست بێ و لە پێناوی ئارمانجە کۆمەڵایەتی­یەکانی کۆمەڵگای خۆیدا ئەرکی سەرشانی خۆی بە جێ بێنێ و شێعریش بایەخێکیئەدەبی هەبێ و نەبێ بە دیاردەیەکی چەوساوە بۆ بەرژەوەندی گرووپ و دەستەیەک و هەرگیز وەک ئامرازێکی پڕۆپاگەندە نەدرێتە قەڵەم و چاوی لێ نەکرێ.

بە پێ بۆچوونی ئەمانە: شێعر بە ژیانی تاڵ و پڕ لە خەم و پەژارەی مرۆڤ، چێژ و رەنگ و بۆنێکی تایبەت دەبەخشێ. بۆ ماوەیەک، خوێنەر، لە جیهانی پڕ لە ژان و کەسەرەوە بۆ جیهانی هەست و عاتیفە، خەیاڵ و جوانی دەبا، عاتیفە لە بێژنگ دەدا و ژەنگی ژیانی تاڵ و دیاردە ناپەسەندەکان لە دڵ و دەروون دەشواتەوە. دەڵێن شێعر ئامرازی بڵاو کردنەوەی کینە و نفرەت و دژایەتی نیە، هەروەها کاڵای سەودا و موعامەلەش نیە… بەڵکوو، بەیانی جوانی و گواستنەوەی ئیحساسە. یاخی بوون لە ژیانی ماشینی­یە. نەخشی ژیانی شیرینی ئارمانی بە کەلامی جادوویی­یە، لاواندنەوەی هەستە. چریکەی باڵندەی بریندارە. ئەندێشەی مۆسیقایی، ئیلهامی ئاسمانیە… بە کورتی، هونەر پەیامی خودایی و شێعر، شێعرە!

دژواری یەکی دیکەی تاریف کردنی شێعر ئەمەیە کە هێندێک تەشریحی دەکەن و هێندێکی دیکەش تەجویزی دەکەن. مەبەست لە تەشریح (شی کردنەوە) دەرکێشانی هەویە و تایبەتمەندی­یەکانی شێعرە. بەڵام شێوە تەجویزی (دەستووری) لە پێشدا ئامانج بۆ شێعر دیاری دەکا و بە شاعیر دەستوور دەدا لە سەر پایەی ئەو ئامانجە شێعر بڵێ. بە واتایەکی تر شێعری تەشریحی لە “چلۆنایەتی” شێعر باس دەکا و شێوەی تەجویزی پێمان دەڵێ “دەبێ چلۆن بێ”.

هێندێ جار کە ئاخاوتن لە مەڕ شێعر دێتە گۆڕێ، زۆربەی ئەدیبان ئاماژە بۆ ئەرەستوو دەکەن ئەم فیلەسۆفە گەورەی یوونانی­یە ریسالەیەکی تایبەت بە شێعری بە ناوی (پۆیەتکا) نووسیوە و باسی هێندێ خاڵی بنەڕەتی کردووە. بە پێ بۆچوونی ئەرەستوو، شێعر بەیانێکە، خورپە و تەکان بخاتە دڵ. ئەرەستوو، لە کاتی خۆیدا، کتێبێکی لە بارەی (زانستی سروشتی) بە شێوەی نەزم نووسیبوو، بەڵام بۆ خۆی ئەو کتێبەی بە شێعر نەزانیوە چون دڵ بزوێن نیە. بەمجۆرە بۆمان دەردەکەوێ کە هەست و عاتیفە لە دیاردە بنەڕەتی­یەکانی شێعرن و بە هەر (نەزم)ێ شێعر ناوترێ هەروا کە شێعری یوونانی قافیەی نەبوو. کە وابوو کەلامی (مەنزووم) بە بەیانی (مەوزوون) لە قەڵەم دەدرا و ئەندێشەی عیلمی و وەز لە تایبەتمەندی­یەکانی شێعر، نەدەهاتە ئەژمار.

زانایانی مەنتیق، شێعر بە کەلامی خەیاڵاوی دەزانن و بەم جۆرە خەیاڵ دیاردەی بنەرەتی شێعر لە قەڵەم دەدرێ. ئیبنی سینا لەم بارەوە دەڵێ: (ان الشعر هو کلام مخیل….) خواجە نەسیری تووسی لە کتێبی (معیارالاشعار)دا دەڵێ: “حەکیمە یوونانی­یەکان خەیاڵیان بە یەکێ لە تایبەتمەندی­یەکانی  دەزانی، بەڵام شاعیرانی عەرەب عەجەم، خەیاڵ بە ئامرازی خەلقی شێعر دەزانن”

ئەڵبەتە وتەی زانایانی مەنتیق بە مانای ئەوە نیە کە هەزار ساڵ پێش، شێعری ئازاد، یا شێعری بێ وەزن باو بووە. مەنتیقی دەڵێ: هەرچەند شێعر کەلامی مەوزوونە و بە زبانی عەرەبی خاوەنی قافیەش بووە، بەڵام وەزن و قافیە لە شێعردا، نەخش و رۆڵی سەرەکیان نیە، بەڵکوو تەنیا خەیاڵ، ئەو نەخشە گرینگەی لە ئەستۆدایە و بە شێعر شەرەف و رەسەنایەتی دەبەخشێ. ئەگەر خەیاڵ، ئیماژ و وێنەی نەبێ ناوی شێعر، نیە… ئەوەی کە شێعری ئازادی پێ دەڵێن، هەم زەمان لە عیلم دا، لە ئەندێشەی بێ وەزنی پەیدا بووە. ئەگەر عیلم شاعیری بێ وەزن قەبووڵ دەکات، شێعری بێوەزنیش لە گۆڕەۆانی ئەدەبیات دا، ئەسپێکی رەسەنە و ئەتوانێ خۆی تاو بدا. لە راستیدا، وەزن، لە مەقامی بەرزی ئاغایەتی خۆی، کەم کەم دابەزیوە و تەنانەت هێندێ بە تەواوی وەلایان ناوە.

لە رۆژگارانی (سنکرونیزم)دا، ئەو کاتەی شاعیر هەم ظی دەگوت و هەم لەگەڵ شێعرەکەی خۆیدا هەڵدەپەڕی و سەمای دەکرد، بە چمک و مانای شێعر زۆریان گوێ نەدەدا. لەززەت و خۆشی لە (ئاهەنگ)ەوە سەرچاوەی دەگرت. سنکرونیزم، ئێستاش لە نێو هێندێ خێڵ و قەبیلان داماوە. لە نێو ئەو قەبیلانەدا، لە نێوان شاعیر و شایەردا، زۆر فەرق و تەوفیر دانانێن. دەڵێن وشەی عەرەبی شێعریش لە (شیر)ی زبانی -عیبرانی- گیراوە کە لە بنەڕەتدا، بە مانای ئاهەنگە. لەم دوایی­یەدا، هەر بەو جۆرە کە لق و پۆی زانستەکان- لق و پۆی هونەریش لەیەک جودا بوونەتەوە. وەک: شێعر، گۆرانی، سەما و هەڵپەرکی، مۆسیقی و….. کە هەر یەکە لق و پۆی جیا لە یەکتر دەناسرێن. بەم حالەشەوە، لق و پۆکانی هونەر پێوەندی بنەڕەتییان لەگەڵ یەک هەیە… وەک نموونە، سەما، نیازی بە مۆسیقی هەیە و گۆرانی بێژ بە بێ شێعر، کارێکی لە دەست نایە (ئەڵبەت حیسابی ئەوانەی کە ڕەمەکی سەما دەکەن و یان بەبێ ناوەرۆک دەخوێنن جیایە). گوتمان لە قەدیمدا، شێعر بە گۆرانی دەخوێندرایەوە و وەزنی بووە. کە بە پێی بۆ چوونی ئەدیبانی ئەم دوایی­یە وەزن لە سیفەتە خوازراوەکان بووە. ئەگەر وایە، پێوەری شێعر بوون لە چی دایە؟ عەیامێک لە قوتابخانە، لە مەڕ شێعر وامان دەخوێندەوە کە “شێعر بەیانێکی کێش و قافیەدارە” بەڵام ئێستا، دوای پەیجۆیی و لێکۆڵینەوەی زۆر بەو ئاکامە گەیشتووین: شێعر چەشنێکی بەیانی ئاهەنگینە کە لە سەر عاتیفە و هەستی ئینسان شوێن دابنێ. ئەم شوێن دانانەش دەبێ شیرین و دڵ نشین بێ. بە بیروڕای هێندێ لە ئەدیبان: (لە شێعردا، بە گشتی لە هونەردا، ئافراندن و خەیاڵ، گرینگترییە. وەک نموونە ئەگەر کەسێ، لە مەرگی کەسێکدا، دەگری و شین دەگێڕێ و دەیلاوێنێتەوە و لاواندنەوە کە لەسەر هەست و عاتیفەی بیسەردا، کار بکا و شوێن دابنێ، ئەوە شێعر نیە، چونکە لەگەڵ -راستەقینەدا- پێوەندی هەیە. بەڵام ئەگەر کەسێ، لە سەر شانۆ، وەک (تمثیل) رووداوەکە، بگێڕێتەوە و بە شیوەن و چەمەری هەست و عاتیفەی بیسەر و بینەر بهەژێنێ، لێرەدایە کە رەنگی هونەری شێعر بە خۆیەوە دەگرێ کە وایە، ئەگەر کەسێ لە رووداێکی واقیعی، لە سەر کەسێکی تر، راستەوخۆ، شوێن دابنێ، ئەو هونەر نیە بەڵام ئەگەر، بە لەفز، یا تەمسیل و وێنە، وێکرا، خۆی بنوێنێ و شوێن دابنێ. ئەوە هونەرە.

تولستۆی دەڵێ: “ئەگەر کەسێک، گورگێ ببینێ و لێی بترسێ هونەر نیە. بەڵام ئەگەر بینەری گورگ، کاتی بەیانی رووداوەکە بۆ بیسەر، بتوانێ ترس بخاتە دڵی، کردەوەکەی هونەرە”. لەم رووەوە هێندێ لە ئەدەب ناسان لە سەر تەقلید و لاسایی کردنەوە و زۆربەیان لە سەر خەیاڵ و وێنە، پێدادەگرن. بنەڕەتی ترین بابەتی شێعری سەردەم، خەیاڵ، ئیماژ-وێنە-عاتیفە. ئیحساس، جوانی و ئاهەنگە.

خەیاڵ دەکار کردن: لە بارەی خەیاڵ، تاریفی زۆر کراوە، بە زبانێکی سادە بڵیێن: خەیاڵ، ئافراندنی ئەو وێنە گەلەن، یان ئەو چمکانەن، کە لە واقیعدا، وجوودیان نیە، لە خەیاڵدا، آنالۆژی –لێکۆڵینەوەی دیاردەکان لە رێی وێک چوونەکانەوە- زۆر گرینگە. لە خەیاڵی شاعیرانەدا، دیاردەکان پێکەوە پێوەندی­یەک بەر قەرار دەکەن کە زۆر مەنتیقی و عاقڵانە نیە، وەک “دەستی عەقڵ”، “بە رۆکی سووری شەفەق”، “ئاواتە ماندووەکان”.

وێنەیان وێنەی زەینی: یەکێ لە پێداویستی­یەکانی زۆر گرینگی شێعرە. وێنە، بە شێوەی عاتیفی، ئامرازی نیشان دان و گواستنەوەی ئەزموونە. بە هۆی وێنەوە لە نێوان دوو یا چەند دیاردەی دوور لە یەک “تەنانەت دژ بە یەک” پێوەندی بەرقەرار دەکرێ و لەم رووەوەیە کە هێزی وێنەسازی زۆرتر لە هێزی خەیاڵدایە. وێنە لە چەشنی (تشبیه)، ئیستعارە، سەمبول و ئوستورەدا، خۆی دەنوێنێ. هێندێ وێنە بەستراوە و (مقید) و هێندێ ئازادن. وێنە بەستراوەکان بە هۆی دووپاتە کردنەوەی زۆریان بە ئاستێ لە پێوەندی­یە کۆمەڵایەتیەکان گەیشتوون، بۆ نموونە، نیرگز بە چاو، بنەوشە بە زولف و سەرو بە باڵا، مانا کە دەگەینێ. وێنە ئازادەکان.

مانای زۆریان هەیە، عاتیفە، تایبەتمەندی، جیا بوونی عیلم لە هونەر. جوانی: لە پێداویستی­یە گرینگەکانی شێعرە. ئاڵا هەڵگرانی (رۆمانتیزم) جوانی و کەڵک دار بوونیان بە دژی یاک دەزانی. ئەمڕۆ دەڵێن، شێعر دەبێ جوان بێ، جا ئەگەر کەڵکیشی هەبوو، باشتر! بەڵام لە روانگەی ئەدیبانەوە کەلک دار بوون لە دیاردە بەسراوەکان بە گیانی شێعرەوە نیە. شێعرێک دەتوانێ جوان بێ بەڵام کەلکی نەبێ…. چونکە شێعر ئەگەر خاوەنی جوانی نەبێ هەر شێعر نیە.

-ئاهەنگ –ریتم- : لەگەڵ رەواج و پەڕە گرتنی شێعری ئازاد…… ئەو ئەندێشەیە هاتە ئاراوەکە: وەزن یان ئاهەنگ، پێوەری شێعر نیە. چونکە زۆربەی شێعری ئازاد بێ کێش و تەنانەت وەک نەسر وان. هێندێ لە ئەدیبان ئەوە قەبووڵ ناکەن و لەو بڕوایەدان شێعری ئازادیش لە چەشنێ مۆسیقی و ئاهەنگ بەرخوردارە. فەرقی نێوانی نەزم و شێعری ئازاد لەوەدایە شێعری ئازاد دەروەستی وەزنێکی تایبەت نیە. هێندێکیش، وەزن یا ئاهەنگ لە پێداویستی­یەکانی بنەڕەتی شێعر لە قەڵەم دەدەن و شێعری ئازاد رەت دەکەنەوە. کەوابوو:

هێشتا، تاریفێکی گشتی، لە مەڕ شێعر، نەکراوە و لە نێوان ئەدیباندا، بیر و بۆ چوون جۆر بە جۆرە. تەنانەت هێندێ کەس، (دەروەستی) و (تعهد)یان مەسەلەی ئەخلاق و سیاسەت بە دوو دیاردەی رووخێنەر لە قەڵەم دەدەن کە شێعر لە دەروونەوە پووچەڵ دەکەن و دەیڕووخێنن.

 

شیعری هاوچەرخی کوردی و تەپ و تۆزی پۆست مۆدیرنیسم

سیروان 345 | جەلال مەلەکشا

 

ئاخۆ بڵێی شێعر لە خەڵکی دوور کەوتبێتەوە؟ یا رەوتی رۆیشتنی شێعر بە پرتاوە و خەڵکی بە شەقاوەکانی ناگەنەوە و یا خەڵکی دوای شێعر ناکەون و لە خێری دەبووڕن و نایانەوێ، ئەدی چۆنە جاری وا هەیە تەنیا شێعرێک زۆر بە زۆریی و لە کاتێکی کەمدا سنوور تێدەپەڕێنێ و دەکەوێتە سەرزاران و خەڵکی دەیڵینەوە. جاری واش هەیە خەڵکی لە پەنای دیوانی  شێعرێکی ئەستوور و بەئەژمارەی زۆرەوە زۆر بە ئاسایی تێدەپەرن و ئاوریشی لێ نادەنەوە؟

پرسیار ئەوەیە ئەدی کات و دەورانی شێعر بەسەر چووە و خەڵکی لە ژیانی رۆژانەیان بۆ سوکنایی رۆحی خۆیان روویان کردووەتە مەبەست و هونەری دیکە. وازیان لە شێعر هێناوە و شێعریش لە ژیانی خەڵکی تەریک کەوتووەتەوە و لە سەر ژیانی کۆمەڵایەتی خەڵک و گەل کاریگەر نییە؟

ئەم پرسیارانە بە هاو بایەخی نەوتوویان هەیە کە قەڵەم بە دەستان و لێکۆڵەرانی مەیدانی فیکر و ئەندیشەش لێی رامێنن و بەشێکی کەم لە وەخت و کاتی خۆیان بۆ وڵام دانەوە بەو پرسیارانە تەرخان کەن. دەبێ ئاماژە بەوە بکرێ کە مەبەستی ئێمە لەم وتارەدا شێعری فارسی نییە.

لەو بارەوە شاعیران و ئەدیبانی فارس زۆر دواون و زۆریان نووسیوە و لە هەموو لایەنێکەوە هەڵیانسەنگاندووە؛ مەبەستی ئێمە لەم وتارەدا شێعری کوردی بە تایبەت لە کوردستانی ئێران دایە کە بەڕای من تووشی قەیرانێکی تایبەت بووە.

راستیەکەی ئەوەیە شێعری کوردی پێ نەگەیوە و خێرا جوانەمەرگ دەبێ، مەگە ئەوەی کە دەستەکانی شەفابەخش و موجەزەگەر قۆڵی هیممەتی لێ هەڵماڵن و دەرمانی کەن و لەو بەدبەختییە دەری بێنن.

شاعیرانی ئێمە هەر لە سەرەتای رێگاوە، دەستەیەکیان رێگایان لێ هەڵە بووە،  گرووپێکیان سەریان لێ شێواوە و زەینیان ئاڵۆزاوە و تووشی سەرلێ شێواوی و هەڵە بوون، دەستەیەکیانیش بەردێکیان لە سەر بەردێک دانەناوە و خۆیان کردۆتە معمار و وەستا.[، هەروەها دەستەیەکیان چاوی خۆیان قووچاندووە و لە جێی خۆیان چەقیون و گرووپێکیش ئاوەکە لێڵ دەکەن و… ، ئەو کەمەش کە لەسەر ڕێبازی دروست و راستەقینەن، لە بەرانبەریاندا وێستاوتوو پێ دەدەنە بەر پێیان و قولاپەیان دەگرن و بەرد دەخەنە سەر ڕێگایان و کەسایەتی وەک رۆژیی رۆژشنی ئەوان، خەریکن بە سێبەری رەش و تاڵی خۆیان دەپۆشن. هیچ شاعێرێکی حەقیقی و راست لە گەلەکەی جیا نییە، هەر شاعێرێکیش کە پێی وایە تەنیا و تەنیا بۆ دڵی خۆی شێعر دەڵێ و دەدوی راست ناکا.

شاعێر لەگەڵ خەڵک دەدوێ و گوێڕادێرس ئەویش گەلەکەین و دەیهەوێ کە خەڵک قسەکانی بخوێننەوە و مەبەستەکەشی وەرگرن، ئەو شاعیرە مەجبوورە بە زمانی خەڵک بدوێ و گەلەکەی قسەکەی وەرگرن و لە مەبەستەکەشی بە جوانی تێگەن، مەبەستیشم لەوە نییە کە شاعیر هەنگاو بە هەنگاو و شان بە شانی خەڵک بڕواو زمانەکەشی بە قەد باڵای زمانی خەڵک بێ، بەڵکوو شاعیر دەبێ لە هەموو کاتەکاندا لە پێش گەلەکەی دا هەنگاو هەڵێی و بڕوا، ئەدی رازی مانەوەی ئەدەبیاتی گەورەی دونیا چییە؟

بە مێژووی ئەدەبیاتی هاوچەرخی ئێران بە تایبەت شێعر چاو بخشێنن. کام رێبازی شێعری ماوەتەوە تا ئێستەش بەردەوامە؟ نیما، شاملوو، ئەخەوان، فرووغ، سپێهری، کەسرایی، ئاتەشی و….. لە رەگە و جەریانی ئەم رووبارە کە بەردەوام دەروا. و هەچەند لە ماوەیەکدا شەپۆلێک دێ و لادەدا و ئەو شەپۆلە لادەرەش کە لە رووبارەکە جیا دەبێتەوە زەنازەنا هەرا و هۆریای ساز کردووە و لە دوای ماوەیەکی کورت دا خۆی لە نێو قەڵەش و قوزینی رووبارەکەدا حەشار دەدا و دەتوێتەوە، هەر دەڵێی قەت نەبووە و ئەوەی لەو رێبازەدا ماوەتەوە، رێبازی راستەقینە و خەتی ئەسڵی بووە. لە شێعری کوردیش دا چیرۆکە کە هەر ئەوەیە.

لە گۆران تا ئیستا، شەپۆلی جیاجیا و بێ هێز و سەرگەردان هاتوون و بەزوویی فەوتان و لە بەین چوون، ریشە و بنەمایەکیان نەبووە وەک تۆقلە و بڵقی سەر ئاو هاتوون و لە بڕا تەقیون و هیچ کاریگەرییەکیان نەبووە و نەماون، زۆر جاریش تاقمێکی چکۆلە و بە دروشمی رەنگاورەنگ و پڕ لە زریقە و بریقە هاتوون و لە بەرانبەر رێگای راست و دروستی حەقیقەتی شێعر قوت بوونەوە و کارێکیان بۆ نەکراوە.

لە جیهانی سێهەم دا، ئەدەبیات بۆتە مە تەرێز و سەنگەر لە بەرانبەر هێرشی فەرهەنگی و نیزامی و زۆر جاریش لە سەدان چەکی ئاورین کاریگەررتر بووە و جەماوەرێکی زوری بردۆتە مەیدان و بەرانبەر و دژی دوژمن و هانی داون.  پاڵپشتی و هومێد و ورەیەکی کە بەرهەمێکی جوان و چاکی ئەدەبی دەیدا بە گەلێک و هەڵمەتێک و یان بە شۆڕشێک و بزوتنەوەیەک و یا شۆڕش وانێک لە سەدان ئەسڵەحە و چەکی گەرم کاریگەرترە، هەر بەو هۆیە دوژمن دەیەوێ ئەم مەتەرێزە بروخێنێ. و ئەگەریش نەتوانێ ئەم کارە بکا لانی کەم دەیهەوێ بێ نیوەرۆکی کا، هەیکەل و قەوارەی مومیایی بێ کەلکی لێ دروست کا  و جەوهەری واقیعی و راستەقینەی لێ خالی کاو بێ نێوەرۆکی کا. بۆ ئەو کارە لە قەڵەمی بەکری گیراوان کەڵک وەرگری، چون قەڵەمی ئەوان لە بنەوە کار دەکا و نەرمەبڕە و زۆر کارەسات دەقەومێنێ، هەر بۆ ئەو کارەش نەیاران و دوژمنان بۆ بەرەو پێش بردنی پیلانی خۆیان لاوانیان هەڵبژاردووە.

دەزانن لاوەکان عاشقی شتی تازە و رازاوە و بریقەدار نوێن و زۆر جاریش سەیر و سەمەرە.

لە پەنای ئەو شتانەی دەینێرن، لە ناردنی شەپۆلەکانی ئەدەبی و هونەری و فەرهەنگی راناوەستن و باش دەزانین ئەو شتانە لاوەکان چاک بە خۆیانەوە دەبەستێتەوە، بۆ نمونە ناوەندی “راکفلیر” لە ئامریکا  30 دانە گۆڤار و رۆژنامەی ئەدەبی و هونەری چاپ و بڵاو دەکاتەوە و لە زۆربەی ئەوان قەڵەمی توانای بە کریگیراوان دێنێتە ژێر کێفی خۆی، کە مەبەستیان درووست کردنی شەپۆلی تازە و نوێی کایەی رەنگاورەنگ و شێواندن و شپرزە کردنی مێشک و بیری ئەدەبیات و هونەری خۆراگری خەڵکی، گەلانی دونیای سێهەمە و بەس، و زۆر زیرەکانە ئەو کارە بە ئاکام دەگەیێنێ، و لاوەکانی ئێمەش زۆر زوو بە هۆی رەنگاورەنگی سەرەکی و زاهیری ئەو شتانە، هۆگری دەبن و دەبنە پارێزەر و لایەنگری راستەقینەی و بە باوەشی تاواڵەوە بە پیرێوە دەچن و لەوە بێ خەبەرن لە سەر پشتی ئەو شەپۆلانە ئەو قەڵەمانە سووراون کە خۆیان فرۆشتووەو…! بە داخەوە بە هۆی نەخوێندەواری و تێنەگەیشتووی گەلانی دواکەوتوو و نەبوونی ئاگاداری لە دایک بوون و پیر بوون و تەمەنیان بەسەر چووە و لە بەین چوون، تازە دێتە ناو وڵاتی ئێمە و دەستە و داوێنی ئەدەبیات و فەرهەنگی ئێمە دەبێت.

جاری واش هەیە کە دامەزرێنەران و پەرەپێدەرانی ئەو شەپۆلە، پشت لە بەرهەمی خۆیان دەکەن و لە بەدی هێنانی ئەو بەرهەمەی خۆیان نیگەران و پەشیمانن، لە هەمان کاتدا لە ناو ئێمەدا دەبێتە باو و باوەش و سینگی ئاواڵەی بۆ دەکەنەوە… .

کە بە قەولی فارس “دایایی بە رەحم تر لە دایک” و یا “دیزەی گەرمتر لە دەرخۆنە”.

بزووتنەوە و رووداوێکی پەرەنگاری و دژایەتی لە رۆژاوادا جاری وا هەبوو دەبینرا (هەڵبەت لە کەش و هەوایەکی تایبەت) کەڵکی چاکی هەیە. ئەو بزوتنەوەیە دوای لە بەین چوونی لە رۆژاوا دەگاتە ئێمە، کە ئیتر کەڵکی چاکی نامێنی بەڵکوو تەنیا کەڵکی خەراپ و وێرانگەری بۆ ئێمە هەیە. هییی (؟) گەری لە رابردوو دا، …..ەکان و مانکیسم و رەپ و … . لە بواری ئەدەبی و فەرهەنگیشدا وایە… شەپۆلە جۆراوجۆرەکان وەک ئەوانەی کە هونەر بۆ هونەر دەزانن، دادائیسم و … هەنووکەش پۆست مۆدیرنیسم و …. .

زۆربەی ساحیب فکران رایان وایە لە کۆمەڵی ئێمەدا پۆست مۆدێرنیسم بە دروستی نەناسراوە. و تا ئێستا وەرگێری ساغ و جوان و دروست لە ئیدە و ئامانج و بەرهەمی بەدیهێنەران و دامەزرێنەرانی و پەیرەوانی پۆست مۆدێرنیسم نەدراوەتە دەری ئەوەی بۆ لای ئێمە هاتووە رەشەبایەکە کە لە بنج و بنەوانی خۆیەوە دوورە و لە جیاتی ساغکردنەوەی فیکر و ئەندیشە، خەریکی تێکدان و لە بەین چوونیەتی، کاکلی و تەنەوەیە کە پۆست مۆدێرنیسم بۆ ئێمە بە دروستی لێک نەدراوەتەوە، هەر شتێک کە لەو بارەوە لە دەستی ئێمەدایە هەڵەیە و دوورە لە بنج و بناوانی، بە تایبەت لە ئەدەبیات و هونەردا….؟ پۆست مۆدێرنیسم ساڵەهای ساڵە لە رۆژئاوادا لە دایک بوو، تازە سەروکەلەی لە وڵاتی ئێمە داهێناوە ئەدەرێ و دەستە و تاقمێک بە ناوی داهێنەر و دامەزرێنەی ئەم شێخ زادە لە رێوە پێگەیوە، بێ ئەوەی جوان بیناسن، باوەشی بۆ دەکەنەوە و دەیانهەوێ بە زور لە ملی خەڵکی کەن و دەرخواردی گەلی خودای بدەن.

ئێوە وەرن پۆست مۆدێرنیسم بۆ ئێمە لە کوردستان دا شی کەنەوە. ئەوە راستە کە ئەو رێبازە، حەرەکەت و بزوتنەوەی دونیایە کە شێخ زادە و شەخس و ….. مورید و رێرەوانێکی زۆر لە دەوری مەرقەد و ئاڵای کۆ بوونەوە و دوعای بۆ دەکەن! وەلێ لە کوردستان جێگە و بارەگەی ئەو شێخ زادە و شەخسە لە کوێیە؟ ئەرێ بە راستی بای ئەم شەپۆلە “مۆدێرنیتە” بۆ ئێمە دەشێنێتەوە و فێنکمان دەکاتەوە؟ و یا نە گەشە بای ئەو شەپۆلە نوێخوازە بۆمان بشنێتەوە، روح و رەوانمان ناسووتێنێ و برینداری ناکا و لە سووتان و ئاهۆیە، توقلە ناکەین و تۆقلەکانیشمان چڵک ناکا و گەلێ جاریش برینەکەمان بە ناسۆر ناکەوێ و نامانکوژێ؟!

رۆژاواییەکان لە بزوتنەوەی مۆدێرنیتە، زۆر ئال و گۆریان بەدی هێناوە، خوێندنەوەیەکی تازەیان بۆ فەرهەنگ و سوننەتەکان بووە، لابردنی شتە بە کار نەهاتوەکان، خوو و خدەی نەزانین و پڕوپاگەندەکان، رێگا هەڵەکان لە فەرهەنگ و سوننەت لە ناو کومەڵدا، و لیباس و جلکی تازە لە بەر ئەو فەرهەنگ و سوننەتە کۆن و دواکەوتووانە، ئەوەیە مانای دروستی مۆدێرنیتە؟ ئەری برا ئێمە چمان کردووە، رەگ و ریشەمان وەبەر داوە، فەرهەنگەکان، داب و نەریتەکان و سوننەتەکان، هەرچی هەمانە تەر و ویشکمان لە سەر یەک هەڵچنیوەو یەک جێ سوتاندوو مانن، ئەو کات ئێمە بە کوێ گەیشتووین، لە راستی دا بە هیچ… بە سیفر، سیفر و هیچی تاک.

حاشا لێ کردن لە فەرهەنگ و سوننەتەکان!

فەرهەنگێک تەواو هەموو لایەنەکانی شەرەف و غیرەت ئابروو و قارامانە نییە. زۆربەی شاعیران و نووسەرانی ئێمە ئاگاداری دروست و ئەو تۆیان لە زمان و ئەدەبیات نیە، بەو حاڵەشەوە حاشایی لێدەکەن و رەتی دەکەنەوە و ئەو دارە پەل و پۆ جوانە و بە هێزە بەو تەور و داسانەی کە رۆژئاواییەکان درووستیان کردووە، بە مەبەستی ساغ کردنەوە و دەرمان کردن و بەرای خۆیان سوننەت شکێنی، دەقرتێن کە هەستی هەموو ئینسانی نیشتمانپەروەر دەبزوێنێ و فرمێسک لە چاوانی دەهێنێتە خوارەوە.

لەو قارەمانییە تا هەڵوەراندنی فرمێسک رێگایەکی زۆر دوور و درێژ نییە هەر وەک لێرەوە تا ناوەندی راکفلێرا “گایا… گاباکی… کامن یا… باگی کا! گاهویا…” ئەوە کۆپلەیە کە لە فڕوفیشال کۆن لە لاپەرەیەکی گۆوارێکی زۆر بە ناوبانگ بە چاوپ گەیشتبوو شاعێری ئەو شێعرە…! ناو بەدەرەوە یەو لەم دواییانەدا بە بۆنەی وشەی هاتەران پاتەران زۆر هەواداری بۆ خۆی کۆ کردۆتەوە و… .

رۆژێک لە رۆژان لەگەڵ چەند شاعێرێک! بووم، پرسیارم کرد: کاک الف- بە خاتری خودا ئەو چەند وشەیە بۆم لێک دەوە و بفەرمو دەتەوێ چی بڵێی؟ هەڵبەت رەنگە لە ناو ئەو وشەی سەیر و سەمەر و هاتەران پاتەرانەدا، مانایەکی قوول و جوان خۆی شاردبێتەوە کە ئێمە حاڵی نابین و سەوادمان ناگاتێ، شانێکی هەڵتەکاند و لێوی هەڵقرچاند و وتی: منیش بەقەی تۆم لێ زانیوە. وتم ئەی بۆچی؟! نەیهێشت قسەم تەواو بێت، وتی ئەی برا تۆش! کەر زۆرە! شایەد باوەر نەکەی ئەگەر بڵێم سەدان کەسم کوشتە و مردووی، لایەنگر پەیدا کردووە!  ئەمە شێوەیە ئازیزم! سونەت شکێنم کردووە….

وێران کردن و لە ناو بردنی زمان بۆتە باو… لە ناو بردنی ئاشنا! پۆست مۆدێرنیسم تێگەیشتی؟ پۆست مۆدێرنیسم! زۆر فیکری خۆت ئاڵۆز مەکە. دەبێ کار بکرێ، لاوەکان بە دوای ئەو شتانەوەن، هەر ئەو شتانەی لەگەڵ داب و نەریت ناکۆکیان هەیە. لێدە، بشکێنە، وێران کە. کێ بە کێ یە. زەرەر ناکەی هیچ، ساحیب سەبک و شێوازیش بووی. کەوتمە بیری برای حاتەمی تایی و ئەو قسە مەنشورەی ئەو، زۆر بە حاتەم بەخیلی دەهات بۆچی من لە حاتەم شتێکم کەمترە. ئەمن بۆچی نابێ ناوبانگم بزڕی و مەنشور بم. لە پاشان رۆیی فیکرێکی تازەی کرد و خۆی لە چاڵاوی زەم زەم خست. ئەو کردەوەیە خەرابە بەرابەرە لەگەڵ نێو دەرکردن لە دنیا.

ئێستاش لە دوای هەزار ساڵ و نەختێک هەرکەس لە حاتەمی تایی یاد دەکا بە بۆنەی ئەو هەموو بەخشش و دلاراییانە، براکەشیان دەکەوێتە یاد. هەڵبەت فەرقێکی چکۆلەی هەیە، زۆریش چکۆلە!

هەزاران کەس لە سفرەی نعمەت و بەخشینی حاتەم کەڵک و بەهرە وەردەگرن و براکەی بە هۆی ئەو کارەی لەعنەت دەکەن. هۆی دووری کردنی خەڵک لە شێعر هەر ئەوانەیە.

لە گۆڤارێکی کوردی لە لاپەڕەی شێعر ئاوا هاتبوو: “گیزە گیزی سەماوەر، قوڵتە قوڵتی دڵی من”.

هەڵبەت شاعیری ئەو شتە! فیکر دەکا شاکاری کردووە. بۆ ئەو فیکرە ناکاتەوە، مەگەر ئەوە هە و نییە لە گۆڤارێکی کوردی شاکارەکەی خۆی بە خەڵک –ببەخشێ و بە چاپی گەیاندووە! چاوەنواری بژی بژی و نەمری نەمری هەیە! بۆ چاوەنواری ئەکێشی سەر نوسەری گۆڤار هەیە و خۆی شاعیرە و لە کار بەدەستانی لاپەڕەی ئەدەبییە و لە و شاعێرە رەخنەگرانەیە کە (جێ لێ نەبێ) لە رەخنە گرتنی خوداوەندیش ترسی نییە و بە سەریەوە ناچئ.

برالە لە دنیای ئەدەب هیچ دیوارێک لە دیواری شێعر کورت تر پەیدا نابێت، چیرۆک نووسی کورت و جوغرافیدان و تاریخدان (مێژووزان)، نەمایشنامەنووس و دواتریش هونەرپیشەی سینەما و تیئاتر و …. هەموو ئەدعای شاعیریان هەیە. کورتی کەینەوە شێعر وەک سلاواتی لێ هاتووە هەمووکەس دەتوانی لێبدا.

زۆر کەس وا فیکر دەکە ئەوە کە هەرچی نووسراوەکەیان تێکەڵ و پێکەڵ تر و لە فام دوور و کەس تێنەگەیشتووبێت شێعرترە! پۆست مۆدێرنیسم! لە پۆست مۆدێرنیسمیشا ئەوەیان زانیوە کە دەبێ شیعر و نووسراوە دوور بێ لە فام و عەقڵ و تێگەیشتنی مرۆڤ… خەڵکی تێنەگەن و ئەو رێبازەیان قەبووڵە کە زمانی خۆیان نەهێنە هاو تەرازی زمانی خەڵک، دەڵین نێمە بۆ بەرەی داهاتوو دەنووسین! کەسیش دەس ناکەوێ پێیان بڵێ ئەرێ بەرەی داهاتوو لە باوک و دایکیان شت فێر نەبوون!

چ پێویستیان بە ئێوە هەیە. بەرەی داهاتوو هونەرمەندانی تایبەتی خۆیان دەوێ و دەشیان بێت. هونەر و ئەدەبیات ئاوێتەی کۆمەڵی خۆیانن. دەرد و مەینەت و غەم و شادی و ئارمان و بەدبەختی و کەند و کۆسپی کۆمەڵەی خۆیان دەردەخەن.

ئەوڕۆ بە خوێندنەوەی رۆمانەکانی وەک “چارلز دیکنز” حاڵ و هەوایی کۆمەڵ و مرۆڤی… کۆمەڵی ئەو رۆژەی ئنگلستان بە جوانی دەیبینین و هەر ئەو جۆرە بەرهەمانەن کە دەمێننەوە و مۆری جاودانی و هەرمانیان لێ دەدرێ. راز و رەمزی هەرمانی نووسەران و هونەرمەندانی گەورە لەوە دایە. ئەوانە رۆڵەکانی راسەتەقینەی دەوران و رۆژگاری خۆیانن، و شاکارەکانی ئەدەبی و هونەری دونیا ئەم تایبەتمەندییەیان هەیە، کە کەسایەتیکانی وەک فیردەوسی و شانامە، هومێر و ئیلیاد و ئەدیسە و ئەحمەدی خانی و مەم و زین.

لە چ حاڵ و هەوایەکدا ژیاون و لە سەر کام هێل سووریان خواردووە و بۆچ کەسایەتێکیان نووسیوە و بەرهەمەکانیان لە کام جەغزدا خولی خواردووە. گەلی کورد دەوڵەمەندترین پێشینە و گەنجینەی فەرهەنگی هەیە، ئەوە ویستێکی وشک و خاڵی نییە، زۆر روون و ئاشکرایە و پێویستی بە بەڵگە و پاسا و هێنانەوە نییە و شتێکی زۆر حیرەت هێنەرە. کوردەکان بە درێژایی مێژوو توانیویانە بێ ئەوەی نیزامێکی سیاسی و دەوڵەتێکی تایبەت و سەرزەوێکی سەربەخۆیان و … هەبێ زمەن و فەرهەنگی خۆیان پاراستووە و لە فەوتان رەخاندوویانە.

زۆر جاریش بە درێژایی مێژوو لە ئەسەری حوکمرانی سیاسی و نیزامی گەلانی داگیر کەر هەموو شتێکیان لە دەست داوە و فەرهەنگیان بە دەس فەرهەنگی زۆردارە وە قووت دراوە و نەماوە، و گەلانی زۆردار لە خۆیانا تواندەەیاننەوە و هاڕیویانن و زمان و فەرهەنگیان وا قووت داون کە نە لەداری تری نیشانەیەک ماوە نە لە باخەوانەکەی!

هێشتا گەلی کورد لە و هەموو هەزارەی مەترسییە سەری دەرهێناوە و لە هەڵداشتن بە جێگای بەرزەوەزیندوو ماوە و خۆی گرتەوە و لە هەر رێگایەکەوە کە رویی نیشانەیەکی لە خۆی بە جێ هێشت، نە تەنیا بۆیان لە ناو ئەچوو بەڵکوو ئیستا یەکێکە لە زمان و فەرهەنگی نێونەتەوەیی. پشت تێکردن و چاولێقووچاندن ئەو حەقیقەتە بەر چاو و روونە زوڵمە، زوڵمێکی گەورە و رۆشن.

شێعری نەو ” شێعری ئازاد” لە بەینی گەلانی ئێمە (فارس- عەرەب تورکەکان) داراوبردوویەکی دوور و درێژی نییە. لە “نیما” و “گۆران” و “نازک الملائکە” و تەوفیق فکرت” و …. تێ ناپەڕێ. ئەوە رووی مەبەستەکەیە. وەلی ئایا لە راستیدا شێعری نوێی کوردی بە گوران و شێخ نوری و شیخ سالح وە…. دەس پێ دەکا؟ درێژی و قوڵەیی میسراعەکان و گۆڕانکاری لە قافیەدا لە شێعری کوردیدا، گوران و شێخ نوری و شیخ سالح دەستیان پێ کردووە؟ ئەو کات لەگەڵ بەیت چ دەکەن؟ ئەو بەیتە کوردیانە هیوایان هەیە کە رابردووی هەزار ساڵەیان هەیە چی؟ کەس دەتوانێ بڵێ ئەو بەیتە کوردیانە ناسنامەی شێعری ئازادی نیمایی لە فارسی و ظ ئازاد لە کوردی ئەمرۆکە داو تورکی و عەرەبیان نییە… یار لە ماڵ و ئێمە دەوری دونیا دەگەرێن… ساڵەهای ساڵە دڵ جامی جەمی لە ئێمە دەویست. لاوەکان دەگەڕێن و دەپشکنن و نوێخوازان و سوننەت شکێن زۆر سروشتی یەکە ئەو سوننەت دەس و پێگرانە لابەرن. وەلێ ئایا دەبێ لەبەین بردنی زۆر شت خۆ بپارێزن، دوایە دەستەو داوێنی بێگانە نەبین، ئەدەبی کوردیش هەروەک ئەدەبی رۆژئاوا لە زۆر جێ تێپەڕیوە، بگرە لە زۆر جێگادا پتەوتر و قایم تر و جوان تر لە ئەدەبیاتی رۆژئاواش. هەر ئەو شێعرە ئازادانە “بەیتە کوردیەکان” سەدان ساڵ پێش ئەوەی لە فەراتە شێعر قۆناغی بەرەو پێش و ئازاد بوونی تێپەڕ کا خۆی لەو دار و لەلەی کۆنەی ئازاد بکا، لە نێو ئێمە دا باو بوون و لە سەر زمانان دەگەڕان.

ئەو بەیتە کوردیانە لە ژێر وەزن و یاسای عەرووز و بە قەد یەک بوونی میسراعەکان بووە و تەلەژێر دار و لولوی قافیە بە شێوەی ناوبانگ. ئەوەی ئەمڕۆ بۆ ئەدەبیاتی ئێمە بە تایبەت بۆ شێعر جێگەی مەترسیە و زۆر نیگەرانی بە دواوەیە، بێ ناوەرۆک کردنی شێعر و لە دەس خەڵک هێنانە دەرێ ئەو شتەیە.

شێعر خەریکە دەبێتە بەشی تایبەت بە کەس. رەمزی زۆر و لە ژێر پەردە داکوتن و تێکەڵاو شپرزەبوون و زیادەرەوی لە نهێنی کاری، شێعری لە خەڵک دوور خستۆتەوە. هۆی بوونی بەرهەمێک کە بلیمەتان و زانایان تێ ناگەن چییە؟ دەستەیەک دەڵێن پێویست ناکا خەڵک بزانن ئەوە شێعرە مەبەستی چییە؟ دەستەیەک دەڵین ئیتر زمان و کاتی ئەدەبیاتی خۆڕاگری بەسەر چووە. بەڵێ ئەوە لە زۆر کۆمەڵی رۆژئاواییدا دەتوانێ وابێت، لە کۆمەڵێک دا کە زگ تێری و زگ تێر کردن لە زیاد بوونی حاڵ و هەوای دێمۆکراسی ماسیون و هەر لە ناو کۆمەڵێک دا مانای رەگەز کوژی نازاندری، کوژرانی بە کۆمەڵ لە ناویانا مانای نییە، شارێکی وەک حەڵە بچەلە چرکەیەک دا دەبێتە گۆرستان. لە کۆمەڵی کوردەواری دەتوانێ نموونە بێت.

خاوەنانی ئەو جۆرە فیکر ە ئەندێشانە یا کوێر و کەریشن یا گەوج و خاینن! سەرزەویێ (….) سەرزەوییە کە کە ژمارەی کوژراوانی زۆرترن لە زیندووەکانی! سەرزەوێکی کە هەر رۆژێکی لە قوژبن و قولینچکێکی زور رووداوی دڵەتەزێنی ئینسانی روودەدا. سەرزەوییەکەی لە چەکمەکانی ئەواندا خنکاوە. ئاخۆ گەیوەتە قۆناغێک کە ئەدەبیاتی خۆراگری باوی نەمابێت؟

کام وژدانی ئاگای ئینسانی دەتوانێ لە بەرانبەر کوشتاری 5000 کەسی بێ تاوان لە چەند چرکەیەکدا هیچ نەلێ؟ کامە قەڵەمی ئاگا دەتوانێ بەرانبەر بەو هەمووە کارەساتە ترسناکە بێ تەفاوەت بێت و زمانی لە زاری داراگرێ و هیچ نەنووسێ؟ لە ناو ئەو سەرزەوییە لە نێو ئەو کۆمەڵەدا هۆنەر بۆ هۆنەر لە کارخانەی فیکری خوار و خێچ داهاتووەتە دەر. ئەوە وتە و قسەیەکی لە خۆراییە و جێگەی لە هیچ کوێ دا نییە. خوێنەی من لە نووسراوەیە دانابێ واڵیکی داتەوە کە هەڵمەتی نووکی قەڵەمی من بۆ سەر بەرهەمی نوێ بە تایبەت پۆست مۆدێرنیسمە. نا ئەو هەرا و هوریایەی من بۆ نەزانینی ئێمەیە، بە راستی ئێمە پۆست مۆدێرنیسممان نەناسیوە، دەس دەبەین بۆ قەڵەم و هاتەران و پاتەران دەنووسین قامکی پۆست مۆدێرنیسمی لە سەر دادەنین. پۆست مۆدێرنیسم تەواوی بوارەکانی ژیانی کومەڵایەتی، سیاسی، فەرهەنگی، ئابووری، کومەڵایەتی کۆمەڵانی ئینسانی لە خۆدا گرتووە تەبەر. گرفت و کەند و کوسپی ئێمە تێنەگەیشتن و دروستی پۆست مۆدێرنیسم و تەمان درێژ بووە، چون ئێمە نەمانتوانی ئەوەی لە دڵماندایە جوان و پاک کراو بیخەینە دەرێ، ئەوە یا قەڵەمی ئێمە خواردەڕوا یا سەوادە کەمان ناگەینێت نوچکەی ئارەزوومان بپکێن و بیدرکێنین. تەوای وتەی من لە سەر ئەوە ساغ دەبێتەوە کە ئەگەر ساحییاتی قەڵەمی ئێمە بە جوانی و دروستی فکر بکەنەوە و جوان برۆن دەتوانن لە بەینی ئەدەبیاتی گەلانی تر جێگاوبانی خۆیان بە دەست بێنن و سەرکەون. حەیفە؛ ئەو ئەدەبیاتە بەو قەڵەمە کول و بێ جەوهەرەی خۆمان بریندار نەکەین و دوای بریندار کردنی خۆی پێوە نەکەین. رێگە دوور و درێژە و داووتەڵەش زۆر، زۆربەی ئەو داوو تەڵانە حیساب کراو و ئاگاهانە لە سەر رێگە دانراون بۆ ئەوەی پامان بکیشنەوە و لە رێگە لامان دەدەن.

دەستەیەک بە خیالی خزمەت دەکەونە داوەوە و لە دوایەدا لە رێبازی خۆیاندا داو دادەنێن.

ئەم مەلە جوان و دەنگ خۆشە، پێویستە بە خێوی کەین تا بەرز و بەرزتر بفڕێ.

 

 

خەمی نان، تەنانەت ئەگەر نەهێڵێ | هۆشەنگ گوڵشیری

رامان 53 | و/ لە فارسییەوە جەلال مەلەکشا

 

هەورازو نشێوەکانی شیعری شاملوو، هەمیشە بۆ من لانی کەم سەرسوڕهێنەر بووە، چونکە هەر بە چەند ساڵێ لە دوای نوشوستی یان بێ دەنگییەک، لە پڕ سەری هەڵداوەتەوەو دەورەیەکی دیکەی دەست پێکردووە. لێرە باوە، بە هەر هۆیەکەوە، هەر خاوەن قەڵەمێک بە بەرهەمێکییەوە دەناسن، ڕۆمانێک یان چەند کورتە چیرۆک و بۆ نموونە کۆمەڵە شیعرێک و لەو نێوەشدا تەنیا چەند شیعرێکی و ئیتر هیچ.. و خاوەن قەڵەم.. هەروا دەژی ئەڵبەت بڕێ جاریش  چەند وردەکارێک دەکا کە خراپیش نییە.. کۆپلەیەکی، یان ڕستەیەکی وەبیر هێنەرەوەی هێزی قەڵەمی جارانیەتی، بەڵام بە گشتی وەهایە کە ئەگەر ناوی پیرۆزی خاوەن قەڵەمەکە لەسەر یان لەژێر بەرهەمەکە نەبێ، هیچ کات نەدەبینرایەوە تەنانەت نەدەخوێندرایەوە… هێندێ جار ئەم درێژەدان بە ژیانە، لە قەڵەمڕەوی ئەفراندندا، هێندە بێ ڕەنگە  کە دەتوانرێ بە فیتوای هەر خوێنەرێکی ئاسایی، بە زیندوویی نوێژی مردووی لەسەر بخوێنرێ.

لەم میانەدا، چەند کەسێک تایبەتین، کە نەک بە بەرهەمێک یان تەنیا شیعرێک، بەڵکو بهۆی سەرجەمی بەرهەمەکانیانەوە ناسراون و شاملوو لە نێو ئەم چەند تایبەتمەندییەدا تایبەتمەندییەکی دیکەیە، چونکە هەر جار، دوای ماوەیەک بێدەنگی مات و مەبهووتمان دەکا.

لەم چەند ساڵەی دواییدا کە کەم بەجێی خوێندنەوەی بەرهەم، خەریک بووین ببین بە بیسەر، بەردەوام کە زۆربەی گۆڤارەکان (جنێونامە باوەکان بە جێی خۆیان) و بە قەڵەمی بەعزێ لە مامۆستایان دەمانخوێندەوە کە شیعری نوێ تەواو بووڕە قسەی پێ نەماوەو بڕێ جاریش ئەم نوشستییەیان بۆهۆی کوفرانی نیعمەتی کێش و سەرواوە دەزانی. مامۆستایەکی دیکە دەیفەرموو: کە شیعری سەردەم کاڵای ڕۆژئاواو ڕۆژئاوا پەرستانە، ئەم جۆرە فەرمایشتانە لەو گۆڤارانەدا بڵاو دەبوونەوە کە پڕن لە دنە و هانەو ئافەرین و بارەقەڵای ڕۆژئاواناسانی بەڕێز بۆ زیاتر قەبر هەڵدانەوە لەسەر (شاعیرانی)ی کۆن. لە هەمووان تازەتر، قسەکانی مامۆستا خانلەری بوو کە گوایا هێشتا نازانێ کێشی نیمایی کێشی غەیرە عەرووزییە، (هەمان درێژەدان لەگەڵ چەندایەتیی بڕگەکان و ئەسڵی یەکسان بوونی میسراعەکان لەبەرچاو نەگرتن) سەیرت لە هەموو شتێ، ئەم مامۆستایانە بۆ سەلماندنی ئەددیعاکانیان، دەستەو داوێنی ڕۆژئاواناسان و هاودەمە ڕۆژئاواییەکانی خۆیان دەبن.. خافڵ لەوەن کە بە قەوڵی نیما، قەتار لەمێژە کەوتووەتە ڕێ و لە چۆناوچۆنی کارەکەش دەبێ لە مرۆڤە زیندووەکانی نێو قەتارەکە پرسیار بکرێ نەک لەوانەی کە حەز ناکەن سەر بەلەشی هیچ (لۆکۆمۆتیۆرڕان)ێکەوە بێ! باسی ئۆگری ڕۆژئاوابوون یا نەبوونی شیعری سەردەم خۆی باسێکی دوورودرێژە، بەڵام لێرە پێویستە بگوترێ کە خودی دانەر یان ڕاگەیانەری ئەم زاراوەیە، لە لایەنگرانی بەناوبانگی شیعری نوێ بوو لەلایەکی دیکەوە کام ڕۆژاواناسی بەڕێز – چ ڕۆژئاوایی و چ ڕۆژهەڵاتی- جگە لە ڕاستکردنەوەی ئاسەواری کۆن، کارێکی وەهایان کردووە کە نیشانەی ئۆگریی ئەوان بە (خاوەن قەڵەمی) سەردەم بێ.. ئەگەریش لایەکان لێ کردبێتەوە، تەنیا بۆ چەند کەسێ وەک جەمالزادە، دیهخودا یان هیدایەت و نەختێکیش نیما بووە… ڕۆژئاوا ناس جەماعیەتیش- وەک کۆنینەناس- سەروکاری لەگەڵ مردووانە. واتە کاتێ دەکەوێتە سەروبەری کەسێ، کە مەرگ یەخەی گرتبێ و بێ خەتەری کردبێ! واتە ئەو دەمەی کە ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتی هەلپەرەست دەتوانن کێلی قەبرێک- ببوورن ئاسەوارێک- ئەندازەگیری بکەن. بەم هۆیەوەیە کە ئەم تاقمە زیاتر کڕیاری ئەنتیکە و کۆن بێژانن وەکو دوکانداری کەلوپەلی ئەنتیکە، چاویان لە دەست و زمانی ئەوانە. نموونەی ئەم ڕەوتە لە داهاتوودا دەبینرێ، یان مەسەلەن لە نێو لیستی داوەتنامەکانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا، لە ئەدیبە زیندوو و مردووەکاندا. لە کوێ و کەی دیتوومانە کە لە خاوەن قەڵەمی سەردەمی زیندوو کەسێ بووبێ بە (زینت المجالس)ی کۆڕە ڕێزگرتنەکان و مەگەر لە ڕابردوودا، لە هەموو ئاهەنگەکانی فراوان کردنی پێوەندییە فەرهەنگییەکاندا، خوالێخۆشبووان فرووزانفەر و سوورەتگەر و خوالێخۆشبووانی هێشتا نەمردووی دیکە، نوێنەرانی ئەدەبی سەردەم لە قەڵەم نەدەدران؟

لەمانە گەڕێین وتمان باس لە سەر ڕۆژئاواگەری بوارێکی بەرفراوانی دەوێ. ئەگەر قسە لەسەر شیعر و چیرۆکە.. سەرەتا دەبێ بزانین، لە ئەسڵدا کێ شاعیر یان چیرۆکنووسە؟ و باسی ئێمە لێرەدا لە سەر پێوەری ئەم خاڵەیە، بەڵام ئەوەی کە نییە ئەگەر هەموو ئەرکەکانی ئەردی و ئاسمانی جێبەجێ بکا و بۆ تەئیدی خۆی لە هەموو ئەوانەی ڕەگی گەردنیان ئەستوورە یارمەتی بخوازێ، هەر شتێک و هەر کەسێکە جگە لەم یا ئەوی دیکە: شاعیر یان نووسەر- کەواىوو ئەوەی کە بیەوێ بە یارمەتی پەتی ئەرکە، سیاسی، کۆمەڵایەتی و دەوڵەتی و میللییەکان بەرهەمە بێ نرخەکەی خۆی لە تلۆرەوە بوون بۆ ناو دۆڵی فەرامووشی بپارێزێ، تەنیا ئابڕووی خۆی دەبا… ئێستا کارمان سانا دەبێت.. واتە مەسەلەن، کەسێ شاعیر بێ، بەڵام مامۆستایان هاوفیکرێکی باش بۆ ئێمە نەبێ، یان لە سەر ئەو بیروباوەڕەی نەبێ کە ئێمە هەمانە یان حوکمی لەسەر دەدەین.. باشە، خەڵاتی پێ نادەین، یان نایدەنێ، هەر بەو جۆرەی کە سوڵتان مەحموودی غەزەنی، بە تاوانی ڕافزی بوون، فیردەوسی لە بارەگای خۆی دەرکرد.. پێموانییە سوڵتان مەحموود گوتبێتی فیردەوسی، شاعیرێکی گەورە نییە، بەڵکو ناڕەزایەتی لەوەدا بوو کە بۆچی فیردەوسی هەر بە باڵای (ڕۆستەم)یدا هەڵگوتووەو هیچی لە بارەی ئەوەوە نەگوتووە کە ئەو هەموو شەڕەی کردووەو بتخانەگەلی شکاندووە.. کەوایە دەردی ئێمە ئەوەیە کە هەموو شتێک تێکەڵ دەکەین.. وەکو هەمان لێڵ کردنی ئاو. بۆ نموونە نیما بە ڕۆژئاواییگەری تاوانبار دەکەی، بەڵام نە ئەو کەسەی کە هاوسەردەمی نیما بوو و یەکەمین نوسخەی شیعرەکانی بۆ ئیدوارد براون دەنارد.

ئەم جۆرە قسانە، بە قەڵمی مامۆستا، لەسەر ئێمەش کاری دەکرد. بە تایبەت کە هێندێ جار کەسێ بە پاڵپشتی ڕوونووسی کردنی چەند وتووێژی دەینووسی: (دەڵێی ڕەوتەکان لە جموجۆڵ کەوتوون و ڕاوەستاون) یان بە داخ و کەسەرەوە دەمانبینی هێندێ لە شاعیرانی سەردەم و نوێخواز، بایان دەدایەوە سەر غەزەل و قەسیدە و تەنانەت مەسنەوی کە وەک مۆرکێ سەلماندنی قسەی ئەوانە بوو کە دەیانوت نوێخوازان پاشگەز بوونەتەوە و تۆبەیان کردووە کە ئەگەر واش بێ ئەوە نیشانەی تەواوی بوونی هێندێکە، نەک ڕاوەستانی هەموو، یان ڕەوتێک.

بڕێ جاریش بڕوبیانووی سەیریان دەهێناوە، وەک خەمی نان، مەعاشی دواکەوتوو، کتێبی بە بێ کاغەزماوو هەزاران دەردی بێ دەرمانی دیکە… دەڵێی لە دنیای شیعر و شاعیری، یان نووسەریدا، شتێکیشمان بە ناوی سەربازی ون هەیە، کە بە یادی ئەوانەی بێ کەندوکۆسپەکانی ژیان نەیانهێشت تا کارێکی کارستان بەکن.یان لە دیوانەکانی ئەمانە، چەند لاپەڕەیەکی سپی لە دوا لاپەڕەکاندا، دەهیڵنەوە کە ئەم لاپەڕە سپییانە، بمێننەوە بۆ ئەو شتانەی کە بە هۆی ئیشوکار و گیروگرفت و یان تەنانەت دڵ وەستان نەیانتوانی بینووسن و بە جێی ئەوانە زۆر شتیان وت یان زۆر شتیان نووسی کە شیاوی ئەوە نەبوون با لەم پەراوێزانە بگوزەرێین، ڕاستەکەی، بە ڕای من کێشی نیمایی ئەو چوارچێوە نییە کە لە ڕیزی چوارچێوەگەلی غەزەل و قەسیدە و تاد… ناوی لێ ببردرێ، بەڵکو گۆڕان یان باشتر بڵێین تەکامولی ئەو قاڵب و چوارچێوەیانەیە، کەوایە مل دان بە قاڵبگەلی غەزەل و قەسیدە و .. تاد، بێ گومان گەڕانەوە بەرەو دواوە شکستە. تەنانەت ئەگەر لە بەحرە تازەکاندا، و بە زمانی تازە پەیدا ببێ. ئەڵبەت ڕووی دەمم لە کەسێکە کە لەسەر تیخەی هەڵدێرو کاری پڕخەتەرکردن ڕاوەستن و لە جێگەی دووپاتەکردنی خۆی، یان کەسانیتر بەهەبوونی ئێستا زیاد بکا.. ئەمە داهێنانی شتێکە کە پێش لەسەر کاغەز نووسینی، نوێکی نەبووە یان تەنانەت وجوودی نەبووە. ئیتر ئەو باکی لەوە نیەەی کە هێندێ کورت و درێژیی ڕستەکان یان چاوپۆشی کردن لە کەمایەتیی بڕگەکان، بە نەخوێندەواری و بێ سەوادیی ئەو بزانن، چونکە ئەوانە هەرگیز لەگەڵ لەرزەی لە ناکاوی داهێنان و ئافراندنا ڕووبەڕوو نەبوون و هیچ کاتیش نەیانتوانیوە یان نەیاندیوە کە دەکرێ هەموو ئاسمان و زەوی لە دێڕێکدا بەند بکرێن.

جیهانت چلۆن خولقاند

بە چ لەونێ؟

-بە لوتفی منداڵانەی ئەعجاز!

بە بێ ئەوەی دیمەنێکی وەکو منی هەبێ

(هاوسەنگی وردی نەگونجاوێک لە زومرەی گونجاو)

کێ توانای وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەی هەیە؟

بە کریشمە دەستێکم هەڵێنا

جیهانم،

بە وێنەی خۆم بڕی

ئێمە ئەم جۆرە خەتەر کردنانەمان لە بەرهەمی کەسانێکی لاوتردا دەبینی، یان باشتر بڵێم، دەبیست و دڵنیا دەبووین کە ئەگەر درەختێکی بە ساڵا چوو بکەوێ- هەرچەند جێگای داخە، بەڵام نابێهیوامان بە خاک نەمێنێ، چونکە نەمامێکی تازە باڵا دەکا و ئێستا ئەم نەمامانە بوون کە خەریک بوون بە قەولی کافکا دەبوون بە کۆڵەکەی ئاسمانی شیعری سەردەم. لەم کەینوبەینەدا بوو کە نوسخەیەکی (مزگێنی بۆ هەڵەچنەکانی داهاتوو) لە شیعری لە خەبات لەگەڵ بێدەنگیدا (در جدال با خاموش)یم بینی. ڕاستەکەی بە قەولی ئەدەبیات زۆر دڵی نەگرتم، بەڵام بە دەرچوونی وتووێژ-کە ئاماژەم پێی کرد- چەند دێڕێکم لە شی کردنەوەی ئەو شیعرە خوێندەوە، لەو جێگەیە کە لە ڕووداوێک دەدوێ –لە شەش ساڵیدا-  واتە دیتنی «شەلاخ لێدانی سەربازێک» و لە «خاش، بە تەپڵ و شەیپوور و ئاهەنگی تایبەتی و بە ڕاست ڕاست و بە چەپ چەپ و خەبەردار ڕاوەستان» و لە دواییدا دەڵێ: «دیمەنی ئەو سەربازە کە لە سەر نیمکەتێ دەمەوڕوو کەوتبوو و یەکی لەسەر گەردنی دانیشتبو و یەکێ لە سەر قاچەکانی و بە ئەو قامچییە چەرمییە درێژە بێ بەزەییانە لێیان دەدا، قەت لە بەرانبەر چاومەو لاناچێ. دیمەنی ئەو دێهاتییە کە بە هەموو زەربەیەک خۆی کێش دەهێنا و لاروخوار دەبووەوە، بەڵام شیڕە و زرمەی شەیپوور و تەپڵەکان نەیاندەهێشت دەنگی ببیسترێ، لە بەر چاوم ون نابێ.» دوای خوێندنەوەی ئەو وتووێژە دیسان چوومە سەر خوێندنەوەی «لە خەبات لەگەڵ بێ دەنگیدا». ئەڵبەتە نوسخە خەتییەکەی… ئەم کۆپلانە، بە بڕوای من گزنگی شەهابێکە، کە لە پشت تاریکیی ئاسۆکانەوە، مزگێنی هێنەری هەڵاتنێکی تازەیە، واتە دەبینم شاملوو هەمیسان سەری هەڵداوەتەوە یان وردتر بڵێم، هۆی بێدەنگیی شاملوو نە نەتوانین، یان زار بەستنی ئەو بوو، لە ڕاستیدا، بەد حاڵی بوونی ئێمە لە ئەو بوو.

دوای پێنج ساڵانی

بادییەکەم بە دەستەوە

لە لمستانێکی عوریاندا، بە دوای نەخشی تراویلکەدا، ڕام دەکرد.

لە نوای خوشکم..

کە هێشتا

لەگەڵ جەزبەی مەگناتیسی پیاودا

نامۆ بوو.

یەکەم جار کە لە بەرانبەر چاوەکانمەوە

هابیلی خەمبار، بە دەستی خۆی، شەللاخی خوارد

شەش ساڵان بووم

ئاخ ئاهەنگەکەش

زۆر ڕێکوپێک بوو

لەگەڵ ئارایشی خامۆشی پیادەکانی شەترەنج-دا

شکۆی ئاڵای ڕەنگین سەما

دارداری شەیپوورو

ڕەپ ڕەپەی دەرفەت سۆری تەپڵ

تا کو هابیل

بە بیستنەوەی شیوەنی خۆی

ڕووزەردی شیوەنی خۆی

ڕووزەردی نەکێشێ.

دیسان سەرسووڕ هێنەر بوو. زیندوو بوو و هەنووکە شیعری دەوت. هەرچەند هەموو ئەم شیعرە درێژە لە باشترینەکان نەبوو. بۆ قەرەبوو کردنەوەی ئەو خوتوبۆڵەیەی کە پشتەملەی کردبووم، تەلیفۆنێکم بۆ کرد و چوومە دیداری… لە مەڕ ئەم جۆرە غەزەل و مەزەل و قەسیدانەی کە شاعیرانی سەردەم بە هەزار عارەق ڕشتن دەڵێة دوام و لە تۆبە کردن و گەڕانەوەی هێندێک و دوایی گوتم:

«- کوانێ شیعری تازە؟»

کات، کاتی هەڵسان بوو و شاملوو بە ئەو دەنگە تایبەتییەی کە دەیزانی، تەنیا سێ دێڕی خوێندەوە.. برووسکە بوو، یا شەهاب؟ نازانم، ڕەنگە بوومەلەرزە بوو، بەڵام هەرچی بوو شیعر بوو، شاعیر لە سەر تیغەی ئەو لای هیچ، یان بڵێین سبەینێ، یان ئەبەدییەت ڕاوەستابوو، بە چەند ڕستەو لە هەر ڕستەیەکدا بە چەند وشە زەوین و ئاسمانی کردبووە تەختە بەندی شێوەیەکی تازە. سەرەڕای ئەوەش، لە سەر پێی خۆی ڕاوەستابوو، بە بێ هیچ قەرزداری بە ڕۆژهەڵات یان ڕۆژاوای جیهان، بەڵام ڕەگ و ڕیشەی لە قووڵایی گیانی ئەوڕۆماندا بوو. نا، سێ دێڕ بەس نەبوو. دەبووایە هەمیسان دانیشم و گوێچکەی بۆ شل کەم. ئەویش بەهەمان دابونەریتی خۆمان، دەست لە سەر ئەژنۆ یا سینگ، هەموو هۆشت بسپێری بەکەلام. هەر واش بوو، زۆری هەبوو، یەکە یەکە، شیعرەکانی لە خاتوونی شیعرەکانی وەردەگرت، بەو چەشنەی کە بمانەوێ جووجەڵە لە ژێر باڵ و پەڕی مریشکێکدا هەڵبگرین.. من ئەوانم کە بە دڵ بوو، وەک جاران، بۆ خۆم دەنووسییەوە. شاملوو، دەیزانی تەنانەت وتی: فڵانی تەنیا ئەوانەی کە بە دڵە دەنووسیتەوە.. لە بیری بوو کە ساڵانی پێش لە نێو چەند شیعریدا، تەنیا شیعری «هاملێت»م نووسیبووەوە. یەکێ لەم بەرهەمانە تازەیە شیعری «حیکایەت» بوو کە لە گۆڤاری «ئادینە» بڵاوکرایەوە. بە بڕوای من ئەوجێکیترە لە شیعری سەردەمدا و دەمێنێتەوە. دیسانیش هەیە و لە هەموو ئەم شیعرانەدا کە بۆ خۆی –دەفتەرێک- هەروا کە لە قۆناخەکانی دیکە لە زنجیرە کێوەکانی شیعری شاملوودا، زیاتر لە هەر شتێک دەستەڵانی بە سەر زمانی فارسی و کەشف و خستنە ڕووی زەرفیەتەکانی لە بەر چاوە و ئەمە بازنەی هەموو بەرهەمە غەیرە شیعرەکانیشیەتی کە هەر کامەیان زیاتر لەم تواناییەی شاملوو سوودیان وەرگرتبێ جیلوەیەکی تریان هەیە. وەک ڕۆمانی «پێخاوسەکان» کە لە چوارچێوەی زبانی فارسیدا هێندێ زیاتر لە دەقە ئەسڵییەکەی پاراوترە. کەڵک وەرگرتن بەردەوام لە زەرفیەتی زمان-[ زمانی ڕەسمی و چ زمانی کووچە و کۆڵان دەبێتە هۆی ئەوەی لەم ڕۆژانەدا شیعری شاملوو بە دوو ڕەوایەت بگاتە دەستی خوێنەر، بۆ نموونە بیستبوومان:

«هەر ئیمڕۆژ

لە دایک نەبووم»

بەڵام دواتر ئاوام بە دەست گەیشت

« جەخ ئیمڕۆژ

لە دایک نەبووم

تەمەنی جیهان بەسەرمدا تێپەڕیوە.

نزیکترین بیرەوەریم

بیرەوەریی سەدەکانە.»

کەوابوو، (جەخ)ی لە جێگەی «هەر» داناوە. کە کورتکراوەی (جەخت)‌ە. جەخ لە دایک نەبوو، ڕەنگە زیادی تووڕەیی نیشان دەدا، یان، «جەخ» زیاتر زەق دەبوو، بۆیە وتوویە «جەخ ئیمڕۆژ»، تا هەم تووڕەیی وشەکە سووک بکاتەوەو هەم بە بەجێ هێشطنی «ئیمڕۆژ» لەگەڵ واژەکانی دیکەدا نزیک و ئاشنا بکا. شاملوو هەر بە هۆی توانایی زمانییەوە کە لە بیرەوەریی سەدەکانی دەدوێ.. لە بارەی هەموو ئەو ڕووداوانە کە بە سەریدا هاتوون، یان بە سەر ئێمەدا… بۆ نموونە:

خۆشبینی براکەت، تورکەکانی بانگ کرد

لە گەردەنی تۆ و منیان دا.

گەمژەیی من چەنگیزییەکانی بانگ کرد

نیری گایان لە مل کردین

ئامووریان لێ بەستین

لە سەر شانمان دانیشتن و

گۆڕستانێکی هێندە بی سنووریان کێڵا

کە هێشتا لە چاوی پاشماوەکان

خوێناو دەڕژێ…

ئەم ناوەرۆکە لە شیعرەکانی تری شاملوو دەبینرێ، دەڵێی لە جێگەی «لە دەلاقەی تاریکەوە دەنووشتێمەوە و لە جێی هەموو هیوا بڕاوەکانم دەگریم» ئەم جارە سەر بە ناو «بیری ویل»ی مێژوودا دەکا. یان باشتر بڵێین چووەتە نێو بیرەکەوە و لەو لاپەڕە زیڕینانەمان، بە دیاری بۆ دێنێ.

نەمدەویست ناوی چەنگیز بزانم

نەمدەویست ناوی نادر بزانم

ناوی شاکان

محەمەد خواجە و تەیمووری شەل

ناوی ئەتک کەرانم نەدەویست و

ناوی سووککراوەکان

دەمەویست ناوی تۆ بزانم…

بەڵام لەم شۆڕبوونەوە بۆ نێو بیری ویل و یان هەڵفڕین بەسەر خاکی بەریندا، ڕەنگە دەروونمایەی سەرەکی زۆر شیعرەکانی ئەم دواییەانەیە، لە هەموو شوێندا، لە مرۆڤ دەدوێ.

لە من و لە تۆ.. لە هەمان سووککراوەکان دەڵێی لە چەشنی هەمان درێژەی وتەکانی شەمسی تەبریزی-یە، لەوێدا کە دەڵێ:

«کاتەکان پیرۆز بێ لە ئێوە، پیرۆز ئێوەن.. کات دێ، تاکو بە ئێوەوە پیرۆز بێ، شەوی قەدر، لە ئێمەدا قەدری چاندووە.»

یان کەوێدا کە دەڵێ:

«هەمووان لە خۆدا دەبینی… مووسا و عیسا و ئیبراهیم و نووح و ئادەم و حەوا و ئاسیە و خزر و ئەلیاس و فیرعەون و نەمروود.. تۆ جیهانی بەرینی، لە زەوی و ئاسماندا ناگونجێی»

ئەوڕۆ  بەو زمانە کە شمالوو هەیەتی سەرەتا، وەسفی ئەوی دەکا، لەو شتانەی بەسەر مرۆڤدا هاتوون، لە چوار قوڕنەی دنیا: ڕووت لە سەر تەختی نەشتەرگەری لە چوارمێخەیان کێشاوم.

دوایی دەڵێ:

بەڵام دەبێ نەعرەتەیەک بکێسم

ئاخر من شەرەفی جیهانم

هابیلم من و

لە کوولەکەی کاسەی سەرمدا

بۆ قاوەڵتوونی سەرپزیشکێ

پاروویەکە

بە نەڕەیەکی تاڵ

پاڕووەکە، بەکامی ئەکەم بەژارەی حەزیا

ئاخر من «بامدادم» سپێدەم

یەکەم گزنگی هەتاوم

دیسان ناو بە ناو، هەرچەند لە خۆی، بەڵام لە «ئەو» دەدوێ، لە مرۆڤ:

ناتوانم جوان نەبم

خەمزەیەک نەبم

لە هەبوونی تا هەتاییدا.

ئەوەندە جوانم من

کە بەهارێکی بێ ئاگا لەخۆ.

گوزەرگاکانم دەڕازێنێتەوە.

لە جیهانی دەورووبەرمدا هەرگیز

خوێن عوریانیی گیان نییەو

سامی قوڕقوشم

بەر بەلەنجەی کەو ناگرێ.

دیسانیش هەیە، بەڵام ئێستا دەتوانم هەر دوو شیعری بنووسمەوە. یەکیان کورت، بەڵام لە شیعری (بیابان)دا خوێنەر دەتوانێ تەنانەت بە یەک جار خوێندنەوەی، کۆتایی بەندی هەر کۆپلەیەل بێنێ. سەروا داربوونی کۆتایی هەر کۆپلەیەک وهەم سەرنج بدرێ کە چۆن لە کۆپلەکانی دووەم و سێهەمدا، بەرئاژۆی «گوڵم وا» زیاد دەبێ، سەروادار کردنی کۆتایی کۆپلەکان نەلەسەر تەقلیدی کلسیکەکان، بەڵکو لە سەر سوننەتی نیما-یە هەر بەو شێوە کە لە شیعری نیما-دا کێشی شیعرێک نە دێڕێک بەڵکو کۆپلەیەک یان تەنانەت پارچە شیعرەکە دیاری دەکا. سەرواش، هەم کۆتایی هەر کۆپلەیەک دیاری دەکا و هەم کورتە ڕامانێکە بۆ بیستنی بەرئاژۆ. هۆی زیاد بوونی «گوڵم وای»ەکانیش، ڕەنگە ئەوەبێ کە لەو دیمەنانەی کە پیشان دراون، بەرەبەرە، تەنیا هەمان ناڵەی «گوڵم وای» و دوایی هەر «وای»ە کە دیبیسرێ، دەڵێی لە پشت تراویلکەیەک، لە گوندێک یان قەڵایەکەوە تانیا هەر «وای» دەبیسین، بەڵام وێنە دیداری و زەینییەکانی شیعر، سێ وەسفە لە سێ ڕوانگەوە، کە هەرچی بینەر، دوورتر ببێتەوە، دیمەنەکە دوورتر دەبینێ و سەرەنجام تەنیا تەرحێک دەمێنێتەوەو ئەوسا ئیتر هئچ نییە جگە لە (گوڵم وای)… وەک وایە بە کامێرایەک –ئەڵبەت عەینی و زەینی بین- سێ وێنە لەیەک وێنە بگرین. نزیکترینیان ئەوەیە کە دەیبینین، وەسفێکی ڕێکەوەندی لە حاڵەتی دەروونی و دەرەکیی ژن. لە کۆپلەی دووەمدا، لە ڕابردووەکانی هێشتا ڕانەبردوو دەدوێ! و بە کەڵک وەرگرتن لە (کۆنە نەمامی) بە ژیانەوە گرێ دەدا. کۆپلەی سێیەم وەسفێکە لە هەموو شوێن، وەک لە باهێرێکدا، لە پشت تراویلکەیەوە، جێگایەک ببینین.. هەر بەو هۆیەوە لە پشت وێنەیەوە، تەنیا هەر (گوڵم وای گوڵم) دەبیسین کە ئەڵبەتە بۆ خۆتان دەیبیسن و دەیخوێننەوە.

لە سەر بەردڕێژ

یارانی نەناسراوم

وەک ئەستێرە سووتاوەکان

هێندە بەسەر خاکی ڕەشدا، داڕژان سارد

کە دەڵێل

ئیتر زەوی

بۆ هەمیشە

شەوێکی بێ ئەستێرە مایەوە.

 

 

ئەو کات،

من کێ بووم؟

کوندەبووی بێدەنگیی هێلانەی تاریکی ئازاری خۆم

چەنگی ژێ پچڕاوم

دانایە سووچێک

پڕم دایە فانۆس و هاتمە نێو گوزەرگا

گەڕام بە کۆڵانی خەڵکدا

ئەم هاوارە پڕ پوولەیەم لەسەر لێو:

«ئەهای!

لە پشت شیشەکانەوە بڕوانن بۆ شەقام!

لەسەر بەردڕێژ خوێن ببینن!…

دەڵێی ئەوە خوێنی سپێدەیە لەسەر بەردەڕێژ

کە بەم چەشنە دەخورپێ دڵی ڕۆژ

لە نێو دڵۆپەکانیدا…»

بایەک، بە پەلە، ڕابورد

بە سەر خەوتووەکانی خاکدا

هێلانەی چۆڵی قشقەڵەی خستە خوار

لە سەر لقی ڕووتی پیرە هەنجیری باخ

«ڕۆژ زیندووە!

لەم شەوە ڕەشەدا [ڕەشیی ڕووڕەش

بۆ ئەوەی شنگی کینە کاوێژ بکا

لە پێیەوە تا سەر

هەموو گیانی بووە بە دەم]

ئاهەنگی پڕ شکۆی ترپەی دڵی ڕۆژم

ڕوونتر

تووڕەتر

پڕ زەربەتر لە ڕابردوو بیستووە!

لە پشت شیشەکانەوە بڕوانن

بۆ شەقام!

لە پشت شیشەکانەوە بڕوانن

بۆ شەقام…

لە پشت شیشەکانەوە

 

 

گەڵا نوێیەکانی ڕۆژ بەلاو لاوی قەراخی دەرکەی باخی کۆنەوە ڕوان

فانۆسە شۆخەکانی ئەستێرە

ئاوێزی ڕەواقی گوزرگای هەتاو بوون

 

 

 

 من لە ڕێگا گەڕامەوە

گیانم پڕ لە هیوا

دڵم پڕ ترپە.

چەنگی پچڕاوە ژێ-م

ژێ بەستەوە

لە بەر دەلاقە دانیشتم و

لەو نەغمەیەی کە چڕیوتە پڕ لە سۆز

جامی لێوە ساردەکانی شەهیدانی کۆڵانم

بە نۆشخەندی سەرکەوتن

شکان:

«ئەهای!..

ئەوە خوێنی سپێدەیە، دەڵێی لەسەر بەردڕێژ

کە بەم چەشنە دەخورپێ دڵی ڕۆژ

لە دڵۆپەکانیدا…

لە پشت شێشەوە بڕوانن بۆ شەقام

خوێن ببینن لەسەر بەردڕێژ!

بە بەردڕێژەوەخوێن

ببینن

خوێن بە

 بەردڕێژەوە…»

 

 

کەرەستە

ئەوەی گیان،

لە من دەستێنێ.

ئەی خۆزگە خەنجەرێک بێ

یان گوللەیەک

 

ژار نەبێ ئەی خۆزگە…

ژاری ڕق و ئێرەیی

یان ژاری بێزاری.

دەرد نەبێ، ئەی خۆزگە

دەردی پرسیاری چزوودار

کوشندە، وەک ئەو دووپشکانەی

لەو چەشنە کە وەڵامەت هەیە و

زمانی وەڵامدانەوەت، نا!..

بە ناچار پێتوابێ

بۆ دووپشک گەستوو

تریاکێ نییە

 

 

ئەوەی گیان لە من دەستێنێ

خەنجەرێک بێ، ئەی خۆزگە…

یان گوللەیەک

شوباتی 1965

 

 

 

ماسی

من پێموایە

هەرگیز دڵی من

بەم چەشنە گەرم و سوور نەبووە

هەست دەکەم

لە ناحەزترین چرکەکانی ئەم شەوە مەرگ هێنەرەدا

چەندان هەزار کانیاوی هەتاوی یەقین

هەڵدەقوڵی، لە دڵمدا

هەست دەکەم

لە هەر گۆشە و کەنارێکی ئەم شۆرەکاتەی نائومێدیدا

چەندان هەزار جەنگەڵی گەش

لە ناکاو،

دەڕسکێ لە زەوی

من هەست دەکەم

هەرگیز دەستی من

بەم چەشنە شاد و مەزن نەبووە

هەست دەکەم

لە چاوانی بەخوڕژنی فرمێسکی سووری من

خۆڕێکی بێ ئێوارەی سروودێک

هەناسە دەدا

ئاخ ئەی یەقینی ون بوو

ئەی ماسییە سرکەی

لە دوو توێی گۆمەکانی ئاوێنە خزاو

من گۆمی زوڵاڵم.. ئێستا.. بە سیحری عەشق

لە گۆمەکانی ئاوێنەوە

ڕێگایەک بەرەو من بدۆزەوە

هەست دەکەم

لە هەر دەمارێکمدا

 بە هەر ترپە،

دڵم ئێستا

بۆ بیدار باشی قافڵەیەک جەرەس لێدەدا.

شەوێک، هات

ڕووت، لە دەرکەوە

وەک ڕۆحی ئاو

دوو ماسی بە سینگییەوەو

لە دەستیدا ئاوێنە

بسکی تەڕی قەوزە بوو

قەوزەی دەرهەم

من لە سەرەتای نائومێدییەوە

هاوارم کرد

ئاخ ئەی یەقینی دۆزراوە

ئیتر لە دەستت نادەم.

 

ئایدا لە ئاوێنەدا

لێوەکانت، بە ناسکیی شیعر،

شەهوەتبارترین ماچەکان دەکاتە شەرمێکی وا

کە گیانلەبەری ئەشکەوت نشین، کەڵکی لێ وەردەگرێ

تا بێتەسەر شێوەی ئینسان

گۆناکانیشت

بەو دوو هێڵی خوارەوە،

کە غورووری تۆ ڕادەگرن و

چارەنووسی من..

کە شەوم گوارا کردووە

بە بێ ئەوەی لە چاوەڕوانیی سپێدەدا

چەکدار بووبێتم و پاکیزەگییەکی سەربەرزم

لە قەحپەخانەکانی سەوداوە

سەر بە مۆر هێناوەتەوە.

هەرگیز کەسێ بەم جۆرە ژاناوی

بە کوشتنی خۆی هەڵنەستا

کە من لەسەر ژیان دانیشتم

چاوەکانیشت

نهێنی ئاگرەو

ئەوینت سەرکەوتنی مرۆڤە

کاتێ دەچێتە شەڕی قەدەر

باوەشیشت

نەختە جێگایەک، بۆ ژیان

نەختە جێگایەک بۆ مردن و

ڕاکردن لە شار

کە بە هەزار قامک، بەبێ شەرمی

پاکیی ئاسمان تاوانبار دەکەن

کێو بە یەکەمین بەردەکانییەوە دەست پێ دەکا و

مرۆڤ بە یەکەمین ئازار

لەمندا زیندانییەکی ستەمکار بوو

کە خووی بە زڕەی زنجیرەکەی نەدەگرت

من بە یەکەمین نیگای تۆ ژیامەوە.

زریانەکان

لە سەمای مەزنی تۆدا

شکۆمەندانە، شمشاڵێ دەژەنن و

گۆرانیی دەمارەکانت

هەتاوی بەردەوام هەڵدێنێ.

بهێڵە با وەها لە خەو ڕابم

کە کۆڵانەکانی شار

بە هەبوونی من بزانن

دەستەکانت، ئاشتییە و

ئەو دۆستانەن کە یارمەتی دەکەن

کە دۆژمەنایەتی لە بیر بچێتەوە.

هەنیەت ئاوێنەیەکی بەرزە

بەرز و ڕووناک

کە خوشکە هەفتەوانەکان لێی دەڕوانن

تا بە جوانیی خۆیان بگەن

دوو باڵندەی بێ ئۆقرە لە سینگتدا

گۆرانی دەچڕن

تا تینووێتی

ئاوەکان خۆش نۆشتر بکا.

پێش لەوەی بێیتە نێو ئاوێنە

تەمەنێکی درێژ تێم ڕوانی

بە قەد گۆمەکان و دەریاکان گریام

ئەی پەری شێوەی، لە قاڵبی ئینسان

کە پەیکەرت جگە لە نێو ژیلەمۆی ناڕاستیدا ناسووتێ!

هەبوونت بەهەشتێکە

کە هەڵاتن لە جەهەننەم پاساو دەکا. دەریایەک کە من لە خۆیدا نوقم دەکا

تا لە هەموو گوناه و درۆیەک

بشۆریمەوە

سپێدەش بە دەستەکانت لە خەو هەڵدەستێ

(…………..)

گوتیان:

((نامانەوێ، نامانەوێ

بمرین!))

گوتیان:

((نەیارن، نەیارن

نەیاری خەڵکانن))

چ سادە،

چ بە سادەیی گوتیان و

ئەوانیان

چ سادە

چ بە سادەیی کوشت!

مەرگی ئەوانەش

هێندە ئیهانە بار و هەرزان بوو

کە هەوڵدان بۆ ژیان

بە شێوەیەکی پڕ ئازار،

گەمژانە بوو.

سەفەرێکی دژوار و تاڵ

لە داڵانە تەنگ و نزم و پێچاو پێچەکانەوە..

بە دوای هیچدا!

 

 

نەیانویست بمرن.

یان پێش ئەوەی کە مردبێتن

باری سەر شۆڕییان،

بەشان کێشا بێ

بە ناچاری گوتیان:

((نامانەوێ، نامانەوێ

بمرین))

ئەمەش بۆ خۆی

چەشنە سرتەیەک بوو.

وەک بڵێی

ڕەوە ئەسپێ

لە پڕ بەغار

لە یاڵە تۆزاوییە ڕژدەکانە

بەرەوبنار داکشێن و

لە سەر پشتیان

پیاوانێ،

بە شمشێرە هەڵکێشراوەکانیانەوە.

 

 

ئەوان

کاتێ بەخۆدا چوونەوە

جگە لە-با

هیچیان لە نێو لەپدا نەبوو

جگە لە باو جگە لە خوێنی خۆیان

چونکە نەیاندەویست

نەیاندەویست، نەیاندەویست بمرن!

شوباتی (1965)

 

سەرچاوە

…..

1-کتاب باغ در باغ- هوشنگ گلشیری- جلد اول- پائیز 1378- انتشارات نیلوفر- تهران.

2-دیوانەکانی شاعیر