– رامان | ژماره‌ی 33 –
رامان | ژماره‌ی 33
بە دوای ون بوویەکدا دەگەڕێم هێشتا نەمدۆزیوەتەوە
جەلالی مەلەکشا شاعیر و نووسەرێکی ناسراوی کوردستانی ئێرانە زیاتر لە بیست ساڵە خەریکی نووسینە. سەرەتا بە فارسی دەستی پێکردو گەیشتە (رادەی ئەندامی کانوونی نووسەرانی ئێران)، بەڵام هەر زوو دەستی بە نووسینی کوردی کرد کە ئێستا بەرهەمەکانی بریتین لە (دوو کۆمەڵە چیرحک و دوو دیوانە شیعر و کۆمەڵێک وتار و لێکۆڵینەوە و کۆمەڵێک وەرگێڕان) کە زۆربەیان لە گۆڤار و رۆژنامە کوردییەکاندا چاپ بوون، دەمێکە خەریکی نووسینی رۆمانە، بەڵام تا ئێستا بە شێوەی کتێب هیچ شتێکی چاپ نەکردووە. ئەو شاعیرە بە خەیاڵی بەرز و ئەندیشەی کوردانە و گیانی مرۆڤانەی خۆی توانیویەتی سنوورەکان ببەزێنێ، ئێمەش بە پێویستمان زانی ئەم وتووێژەی لەگەڵدا ساز بدەین تا لە هەندێک بیر و ئەندێشەی بەئاگابین.
هەڤپەیڤینی: بەدرەدین ساڵح
رامان: لە کوێ هەستت بە بوونی خۆت کردوو چۆن هوگری شیعر بووی، بۆ کوێ دەچی؟
لە ساڵی (1952)دا لە گوندی –مەلەکشا-ی شاری (سنە) لە بنەماڵەیەکی وەرزێردا چاوم بۆ ژیان کراوەتەوە- باوکم بە ئاوات بوو ببم بە مەلا.. هەر بەو بۆنەوە لە حوجرەی فەقێیاندا خستمیە بەرخوێندن. قورئان و چەند وردە کتێبانم خوێند… و … نازانم چۆن بە پێچەوانەی ئاوات و ویستی بنەماڵەم سەرم لە مەدرەسەوە دەرهێنا و هۆگری شیعر و ئەدەبیات بووم.. لە پۆلی چوارەم یان پێنجەمی سەرەتایی دابووم کە دەستم بە شیعر وتن کرد… مامێکی خوێندەوار و رۆشنبیرم هەبوو… زۆری هاندام… بارودۆخی ژیان زۆر زوو لەگەڵ سیاسەتدا ئاشنای کردم و هەر بە منداڵی سەرم لە زیندانەکانی ش دەرهاورد.
یەکەم جار بە تاوانی بڵاو کردنەوەی (بیانێک) بە بۆنەی شەهید بوونی (سمایل شەریف زادە و هاوەڵەکانی) زیندانی کرام.
ئیتر بووم بە پارووی چەوری ساواک… لە پاش سەرکەوتنی شۆڕشی ئەسلامی، لە یەکەم کەسانێک بووم کە بەند کرام.
زۆربەی شیعرەکانم بەرهەمی کونجی زیندانن… دە ساڵ زیندانی سیاسی و یەک دوو ساڵیش بە تاوانی دیکە… ژیانم پڕ لە دەرد و ئازارە.. شیعرەکانم بەرهەمی بارودۆخی نالەباری ژیانمن… تا سەرکەوتنی شۆڕش زۆربەی کاری ئەدەبیم بە زمانی فارسی بوون… شیعر و چیرۆک… لە زۆربەی رۆژنامەو گۆڤارە روناکبیرییەکاندا بەرهەمم بڵاو دەکردەوە…
لە ساڵی (1977)دا بووم بە ئەندامی (کانوونی نووسەرانی ئیران) بەداخەوە لەدەیەی حەفتاکان و نیوەی یەکەمی هەشتاکاندا بە زۆربەی نووسراوەکانم لە ژێر کارتێکردنی رووداوە سیاسییەکاندا بوون رەگەزی هونەری لەو بەرهەمانەدا بە دەگمەن دەبینرێ.
زیندان و چالاکیی سیاسی و ئایدۆلۆژی سیاسی بەسەر کارە ئەدەبییەکانمدا زاڵ بوون، هەرچەندە نکوڵی لەو کارانەم ناکەم، بەڵام بریا ئەندێشەی ئەوڕۆم ببایە، لەو ساڵانەدا زۆربەی بەرهەمەکانم لە سەر شێوازی ریالیزم بوون.
دوای بێزار بوونم لە سیاسەت (کە ئێرە جێگای باسیهۆکارەکانی ئەو بێزارییە و رووگەردانییە نییە) نووسراوەکانیشم (شیعر و چیرۆک) گۆڕانێکی بنەڕەتییان بەسەردا هات، ئەوە ناشارمەوە کە دووچاری چەشنێ لە نائومێدی فەلسەفی بووم…
هەر نووسەرێک و شاعیرێک و هەر هونەرمەندێک جیهانبینییەکەی تایبەتی خۆی هەیە و ئەو جیهانبینییەی لەسەر چاوەی ناسینییەوە هەڵدەقووڵێ… بۆ پێکهاتنی جیهانبینی چین و توێژو مەقامی تایبەتی هونەرمەند لە کۆمەڵگەدا رۆڵی سەرەکییان هەیە… هەر چەندە لەرەوەندی پێگەیشتن لە هونەردا، هونەرمەند بە قۆناغی دەگا کە ئەو سنوورانە تێک دەشکێنێ و لە سەرەوەی چین و توێژەوە لە جیهان دەڕوانێ.
ئێستە لە ورمێ دەژیم ماوەی دوازدە ساڵ دەبێت کارمەندی ناوەندی بڵاوکردنەوەی ئەدەبیات و هونەری سەڵاحەدین ئەیووبیم و ئەندامی دەستەی نووسەرانی گۆڤاری سروەم و ساڵێک دەبێت بەرپرسی بەشی ئەدەبیم لە سروەدا. گۆڤاری سروەم وەک بەشێک لە گیانی خۆم خۆش دەوێت و دەزانم تەنیا گۆڤاری کوردیی کوردستانی ئێرانە و جێی هیوا و ئاواتی زۆربەی شاعیران و نووسەرانی کوردە….
دەلاقەیەکە… پەنجەرەی هیوای قەڵەم بە دەستانە.. بریا هێندە ژیابام سروەم لە ئاستێکی زۆر باڵادا دەبینی… چیرۆک و شیعری ئەم کوردستانەم لە ئاستێکی جیهانیدا دەبینی و سروە دەبوو بە ئاوێنەی ئەم بەرهەمانە.
سەرانسەری ژیانم پڕ لە رووداوی جۆراوجۆر و کارەساتی دڵتەزێنە، رۆحێکی نائارام و تۆفان لێدراوم هەیە، …. بە درێژایی تەمەنم بە دوای ونبوویەکدا دەگەڕێم کە هێشتا نەمدۆزیوەتەوە، هەرگیز بیر لە گەیشتن ناکەمەوە…. رێگاکەم بەلاوە گرینگە، هەتا بەرێوە بم و لەگەڵ رووداواندا بەرەو رووبم خۆم بە زیندوو دەزانم… گەیشتن واتە راوەستان و راوەستانی هەر دیاردەیەک مەرگی ئەو دیاردەیەیە….
وەک ئەو ئەویندارەم کە بیر لە خودی ئەوین دەکەمەوە… نەک گەیشتن بە دڵدار و دلبەر…. تا بە رێوە بێ بەرەو هەڵچوون و تەکامول دەچێ.
رامان: کە واتە بە دوای ونبویەکدا دەگەڕێی.. لە شیعردا چیت دۆزیوەتەوە، لەو گەڕانەدا شیعر چ واتایەک دەگەیەنێ؟
شیعر شۆڕشی هەستە … شیعر زایەڵەی دەرد و ئازارە… شیعر خۆشی و شادییە…. شیعر ئەوین و نامرادییە…. با بڵێم ئەوین بە گشتی رەنگدانەوەی دیاردە مادییەکان لە دەروون و زەینی خوڵقێنەری هونەرمەندە من شیعر لەریزی هونەردا دادەنێم… کەوا بوو هەرچەندە شیعر سەرووکاری، هەڵسو کەوتی لەگەڵ زماندا هەیە، بەڵام لە ئەدەبیات دوور دەکەوێتەوە…. بەم بۆچوونە لە نێوان پەخشان و شیعردا وەک دوو دیاردەی جیاواز سنوور هەیە.. من بۆ شیعر بە هیچ بنەمایەک رازی نیم… ئەم رازی نەبوونەش بە واتای بێ نەزمی نییە ((نیما باوکی شیعری نوێ فارسی دەڵێت: من لەهەر بێنەزمییەکدا، بڕوام بە نەزمێک هەیە)) راستە شیعر بنەما هەڵگیر نییە، بەڵام دەبێ لە ئانارشیزم بپارێزرێ.. من هەر دەم وتوومە و دەڵێمەوە، دەبێت لە نێوان شیعر و پەخشاندا سنوور هەبێت، هێندێ کەس باش لە قسەی من نەگەیشتوون بۆیە پێیان وایە من لەگەڵ شیعری بێ وەزندا دوژمەنایەتیم هەیە،.. نەخێر من دەڵێم زمانی کوردی لەزاتی خۆیدا زمانێکی ئاهەنگییە، جگە لەوەش شیعر ئەگەر وەزن و ئاهەنگی نەبێ، پەخشانێکی رووتە.. زاڵمانەیە نێوی شیعر بە سەر پەخشانێکی ئەدەبیدا داسەپێنین، کاکە شیعری کوردی بەداخەوە بازاڕێکی شێواو و ئاڵۆزی پەیدا کردووە.. هەندێک کەس لاسایی شیعری رۆژئاوایی دەکەنەوە، بێ ئەوەی بزانن شیعری وڵاتە رۆژئاواییەکانیش بۆ خۆیان تەیبەتمەندیی گەلێکیان هەیە و ئەم قەڵەم بە دەستانەلاسایی دەکەنەوە شێوە وەرگێڕان و وەرگیرانی ئەو شعرانەیە… وتم شیعری هەر میللەتێک تایبەتمەندی گەلێکی هەیە، ئێوە ئێوە کاتێک شیعری لۆرکا دەخوێننەوە دەست بە جێ دەزانن خاوەنی ئەم قەڵەمە لە ئیسپانیا دەژی، شیعری نیرۆدا رەنگ و بۆنی ئەمریکای لاتینی پێوەیە و شیعری مایاکۆڤسکی هاوار دەکا کە رووسییە.. ئەوەش بزانین نێوی چەند شاخ و چیا و رووبار و شوێنی تایبەت لە شیعرێکدا بئاخنین، مۆرک و نیشانی کوردستانی بوون بە تەوێڵی ئەو شیعری ئەوڕۆی کوردی خەریکە چەواشە دەبێ، بەلاسایی کردنەوە لە شیعری رۆژئاوایی ئەو رێگەیە بەرەو (تورکستانمان) دەبات! هەندێک کەس ئاو قوڕاو دەکەن تا قوول بنوێنین… هێندێ کەس رەمز و موعەمما بۆ خوێنەر گەڵاڵە دەکەن… هێندێک کەس هیچیان لەباردا نییە و بەریزکردنی وشەگەل دوور لەمەنتیق یان چەمکێکی تەجریدی بەسەر خوێنەردا فەخر فرۆشی دەکەن و خوێنەر بە نەخوێندەوار و دواکەوتوو لە قەڵەم دەدەن. من ناڵێم شیعر دەبێ شتێکی (مەقفا و مەوزوون و …) بێ لەسەردەمی ئێستادا ئیتر شیعری کلاسیک بۆ دەربڕینی ئێش و ئازارە کۆمەڵایەتییەکان بەرتەسک و تەنگە… شیعری نوێ پێویستی ئەم ڕۆژگارەیە و هەروەها شیعری نوێ (کە باشترە بڵێن شیعری ئازاد) درێژەی مەنتقی شیعری کلاسیکە، شیعری سپیش درێژەی مەنتقی شعری ئازادە، بەڵام کام شیعری سپێ… هەلێت و پەلێت؟! لە ئێراندا، نیما یووشیج… بناغەدانەری شعری ئازادە.. نیما دەڵێ ((من لەرووی مەیل و هەوەسەوە… دێڕەکان کورت و درێژ ناکەم… بۆ من دانانی شیعرێکی ئازاد زۆر دژوارترە لە دانانی شیعرێکی کلاسیک)) نیما لە دانانی شیعری کلاسیکدا مامۆستایە.. کە وایە نیما بە پێی پێویست و زەروورەتی زەمان رەوتی شیعر دەگۆڕێ. هەر وەکو گۆران لە شعری کوردیدا کردوویەتی.
ئەحمەدی شاملوو.. دوای ئەوەی کە بە باشی ئەزموونی خۆی لە شیعری نیماییدا بە ئەنجام دەگەیەنێ.. روو لە شیعری سپێ دەکا.. شیعرەکانی شاملوو بخوێننەوە، هەرچەندە پەیڕەوی لە هیچ جۆرە وەزنێکی عەرووزی و نیمایی ناکات، بەڵام چەشنێ ئاهەنگی تایبەتی دەروونیان هەیە، شیعری سپی شاملوو لە کوێ و وڕێنەی هەندێک بەناو شاعیرانی خۆمان لە گۆڤار و رۆژنامەکانماندا لە کوێ؟!
بە بڕوای من تەنیا هێڵ و رێگایەکی ئدەبی کە رەسەنایەتی هەیە و لە مێژووی ئەدەبدا دەمێنێتەوە ئەو هێڵ و رێگا رەسەن و راستەوخۆیانەن.. ئەو شەپۆلە چەواشانەی کە ناوەبەناوە لە درێژەی رێگادا خۆیان بە سەر شیعری رەسەندا دادەسەپێنن، چونکە بێ ریشە و نارەسن و خۆرسکن.. وەک بڵقی سەر ئاو زوو لە بەین دەچن… لە فارسیدا بۆ ماوەیەک دیاردەی (شەپۆلی نوێ) چ هەراو هوریایەکی بەرپا کردبوو… کوانێ چی بەسەر هات؟…
دوای ئەوە چەند شەپۆلی چەواشەی دیکە هاتن و لە پانتایی دەریای بەرینی ئەدەبیاتی راستەقینەدا، بۆ ماوەیەک شڵپ و هۆڕێکیان کرد و زۆری پێ نەچوو لە ناو چوون و لە بیرکران.
رامان: چیرۆک نووسی لە کوردستانی ئێران و بەشەکانیتری کوردستاندا چۆن دەبینی؟ ئایا شتێک هەیە بە ناوی چیرۆک نووسی کوردی..؟
زۆربەی ئەدەبیاتی کوردی شیعرە… ئەڵبەت ئەوەش بۆ بارودۆخی کۆمەڵایەتیی کوردستان دەگەڕێتەوە، ئەو رژێمە زاڵمانەی بە سەر کوردستاندا زاڵ بوون بە سەختی بەرگرییان لە گەشە سەندنی فەرهەنگ و ئەدەبی کوردی کردووە، فەرهەنگ و ئەدەبیاتی هەر نەتەوەیەک پێناسەی خۆیەتی. ئەو رژێمانەش نە تەنیا ئیزنی کەمترین چالاکیی فەرهەنگییان بە کورد نەدەدا، بەڵکو بەردەوام لەسەر پێشێل کردن و لە بەین بردنی ئەو دیاردە نەتەوایەتییەمان سووربوون. چیرۆک و رۆمان بۆ خۆنواندن، مەیدان و بواری دەوێ، بلاڤۆک و بڵاوکردنەوەی دەوێ، بەڵام شیعر دیاردەیەکە سینگ بە سینگ دەڕوات، جێگای کەم دەگرێت لە بەردەکرێ.. بەم هۆیەوەیە کە بەشی هەرەزۆری ئەدەبیاتی کوردی شیعرە،چیرۆک نووسی لە کوردستانی ئێراندا، دوای سەرکەوتنی شۆڕش، بەوشێوە بەربڵاوەی هەیە دەستی پێکرد، پێش ئەوە جگە لە چەند نموونەیەک شتێکی وامان لە دەستدا نییە، رەنگە لە ژمارەی پەنجەی دەستێک کەمترین، یەک دوو چیرۆکی کاک سوارە.. نان و مێشکی کاک سەڵاح.. پێشمەرگەی رەحیم قازی.. کە نان و مێشک بە قاچاخەرێدا دەهات و پێشمەرگە بەرهەمی کۆماری مەهاباد بوو و کورتە چیرۆکەکانی کاک سوارە، لە تاپۆ و بومەلێڵەدا بڵا کرایەوە و ئیتر لە بیر چوونەوە.
ئەڵبەتە چیرۆکنوسی کورد هەبوون، زۆریش بوون، بەڵام بە فارسی نوسیویانە و بە فارسی ژیان، کەچی سوژە و چوار چێوەی چێوەی چیرۆکەکانیان کوردییە، بەڵام زمانەکەیان فارسییە.. کەسانی وەک، محەمەد عەلی ئەفغانی نووسەری (شوهر آهو خانم) –هاوسەری ئاهو خانم- خەڵکی کرماشانە هەروەها عەلی ئەشرەف دەروێشیان و مەنسوری یاقووتی، خەڵکی کرماشانن، دواتر فەرەیدوونی سەدیقی (لە چیرۆکی خاوەنی ئەم قەڵەمە) خەڵکی سنەیە… دوای سەرکەوتنی شۆڕش و گۆڕانی بارودۆخی سیاسی ئێران و کوردستان قەڵەم بەدەستان هەلیان بۆ پەیدا بوو، هەرچەند زۆربەی بەهرەداران روویان لە شیعر کرد؟! بەڵام چەند کەسێکیش بابەتی چیرۆکیان هەڵبژارد، ئێستا دوای بیست ساڵ بە خۆشییەوە لە کوردستانی ئێران چیرۆکنووسی لە ئاستێکی ئومێد بەخشدایە، من وەک بەرپرسی بەشی چیرۆک لە گۆڤاری سروە لە نزیکەوە پانزدە ساڵە هەنگاو بە هەنگاو لەگەڵ چیرۆک و چیرۆکنوساندا هاتوومهاتووم و بەباشی ئاگام لە چەند و چۆنی چیرۆکە. کاک عەتا نەهایی لەم ماوەیەدا توانیویەتی وەک چیرۆکنووسێکی هەڵکەوتە و ئاگادار بە بارودۆخی دنیای چیرۆک ورۆمان، سیمایەکی زوڵال و کارامە لە خۆی نیشان بدات و بەردەوام دەخوێنێ و دەنووسێ، کاک فەتاحی ئەمیری بە نووسینی دوو رۆمانی (هاورە بەرە) و (میرزا) رچەی رۆماننووسیی لە کوردستانی ئێراندا شکاند… هەروەها کاک محەمەدی رەمەزانی ورد و ژیرانە هەنگاوی بڵند هەڵدەگرێ، هەروەها کاک محەمەدی رەمەزانی ورد و ژیرانە هەنگاوی بڵند هەڵدەگرێ، هەروەها چەند لاوێکی بەبەهرە و قەڵەم رەنگین وەک ئەیووبی کەریمی- عومەر مەولوودی- تەوفیق مشیر پەناهی- ناسر وەحیدی- سیراجی بەناگەر- و چەند کەسێکی دیکە.
ئەو بارودۆخی چیرۆک و چیرۆک نووسینە لە کوردستانی ئێران- بەڵام لە کوردستانی لای خۆتان ئاستی چیرۆک لەوە بەرزترە، نووسەرانی گەورەمان هەیە وەک (حوسێن عارف- شێرازاد حەسەن- عەبدوڵڵا سەڕاج… تاد کە هەندێک لەوانە بە بڕوای من هیچیان لە نووسەرانی گەورەی دنیا کەمتر نییە.)
با ئەمەش بڵێم لە کوردستانی خۆشماندا خەریکە چیرۆک نووس بە دەردی چیرۆک نووسی لە ئێراندا دەچێ.. هیندێ لە نووسەرانی لاو وەدوای شەپۆلە چەواشەکانی بەستێنی چیرۆکنووسی دەکەون لاسایی کردنەوەیەکی بێتام نوسینی ئەوهام و خەیاڵاتی بەێ سەروبەر… بە نێوی (جەرەیانی سەیالی زەین)، یان رۆمانی جادوویی، یان بەبێ ئەوەی بەتەواوی ئەو جەرەیاناتانەیان ناسیبێ و بزانن لە سەرکام بنەڕەت و بناغە سازکراون… نووسەرێکی وەک گارسیا مارکیز لەسەر ئەفسانە و تایبەتمەندییەکانی ئەمریکای لاتین چیرۆکی نوێ دەنووسێ… بەڵام فڵانە نووسەری لاوی کورد بێ ئەوەی چاو لە فەرهەنگ و فۆلکلۆر و ئەفسانەی کوردی بکات، بێ ئەوەی بیانناسێ و خوێندبێتیەوە… لاسایی مارکیز دەکاتەوە، یان هەندێکیان بە نووسینی هەندێک شتی سەیر و سەمەرە وادەنوێنین لەسەر شێوازی (مۆدێرنیزم و پۆست مۆدێرنیزم) دەنووسن، بەرهەمەکانیان دەخوێنینەوە هیچی لێ حاڵی نابی، هەندێک جار پیاو پێی وایە لە کاروانی روناکبیری دوا کەوتووە، یان وەک فارس دەڵێن.
(خوێندەوارییەکەت کەمی هێناوە)، بەڵام لەراستیدا وانییە، ئەو قەڵەم بە دەستانە رێگەیان لێ ون بووە… هەر نووسەرێک سەربە کۆمەڵگەیەکە و هەر کۆمەڵگەیەک لە ئاستێکی شارستانەیەت و پیشەسازی تەکنەلۆژیدایە، نووسەر –شاعیر- هونەرمەند- ئاوێنەی باڵانوێنی کۆمەڵگەکەیەتی. من ناڵێم ئاستی ئەندێشە و قەڵەمی خۆمان بهێنینە ئاستێکی ئەندێشەی خەڵک و کۆمەڵانی خەڵک بەڵام ئەوەندەش وەپێش خەڵکەکەی خۆمان نەکەوین کە….
ئەڵبەتە هەردەم لە ئەدەبیات و لە هونەردا لەم دوا کەوتن و هەڵەو پەڵەو گیرۆدە بوونەی شەپۆلی چەواشە بوون بووە و دەبێ.. من دەڵێم هەر کۆمەڵێک بۆخۆی خاوەنی تایبەتمەندیی گەلێکەو ئەدەبیات و هونەرەکەشی هەروایە… دەبێ نووسەران و هونەرماندانی ئەو کۆمەڵگەیە تایبەتمەندییەکان لەبەر چاو بگرن و هەرلەو کاتەشدا لە ئەدەبیات و هونەری جیهانیش غافڵ نەبن.
رامان: ئەدەبیاتی هەر نەتەوەیەک بە هۆی وەرگێڕانی بەرهەمە ئەدەبی و هونەرییەکانی نەتەوەکانی دیکەوە، دەوڵەمەند دەبێ و هەر ئەوەش دەبێتە هۆی گەشە کردن و پێشکەوتنی ئەدەبیاتەکەی، بەڵام ئەدەبیاتی کوردی لەو رووەوە زۆر هەژارە…. ئێوە راتان لەم بارەیەوە چۆنە..؟
جەلال مەلەکشا: ئەدەبیاتی کوردی لەباری وەرگێڕانەوە هەژارە، ئەمەش بۆ شاییەکی گەورەیە.. جاران بیانوومان ئەوەبوو کە زمانزانمان نییە… بەڵام ئێستا –ماشەڵڵا- ئەوەی زۆرە زمانزانە چ لە کوردستان چ لە دەرەوەی کوردستان، بەڵام کەمتەرخەمی دەکەن خۆیان لەقەرەی ئەم کارەگرنگە نادەن.. ئەدەبیاتی هیچ نەتەوەیەک بەبێ کەڵک وەرگرتن لە ئەدەبیاتی نەتەوەکانیتر گەشە ناکات ،… گۆمێکی بەستراوە، ئەگەر لەملاو ئەولاوە چۆم و رووباری تێ نەڕژێ، لەناو خۆیدا دەگنخێ… ئەدەبیاتی هەر نەتەوەیەکیش وەک ئەو گۆمە وایە.
جم و کۆی رووبارەکان نە تەنیا زوڵاڵ و پاکی دەکات، بەڵکو دەیکاتە دەریایەکی پڕ لە شەپۆل و جۆشان و خرۆشان… ئێوە تەماشایەکی ئەدەبیاتی فارسی بکەن، چی وای لێکردووە، هەر (وەرگێران) ئەم گۆمەی کردۆتە دەریایەکی پان و پۆڕ و بە جۆش و خرۆش… لەر رێگەی وەرگێڕانەوە، نووسەر و هونەرمەند لەگەڵ شەپۆل و کارە تازەکانی دنیای ئەدەبیاتدا ئاشنا دەبێ… ئەگەر ئەدەبیاتی زیندووی هەر میللەتێ بکەین بەسێ بەشەوە… بەیەقینی پتر لە دوو بەش، بەرهەمی وەرگێڕانە. ئەدەبیات و هونەر، دیاردەیەکی جیهانین، تایبەت و تەرخانکراوی هیچ مللەتێک نین.. بریا ئێمەش (محەمەدی قازی) یەکمان ببوایە؟! بزانن محەمەدی قازییەک و زەبح اللە مەنسوری یەکمان ببوایە… ئێستا ئەدەبیاتی کوردی لە ئاستێکی دیکەدا دەبوو.
دەبێ زمانزانەکان قۆڵی لێ هەڵماڵن.. چاک بەلادا بکەن و پیاوانە ئەسپی قەڵەم لە گۆڕەپانی وەرگێڕاندا بئاژحن، دەبێ بنکەی بڵاوکردنەوەکان- بایەخی زۆرتر بە وەرگێڕان- بدەن، هانیان بدەن، یارمەتیی قەڵەمە بەبڕشتەکان بدەن… نووسەران، هونەرمەندان، خاوەن قەڵەمەکانیش بێنە مەیدان… لە هەموو بوارێکەوە بە بێ تەر، لە دەریای ئەدەبیات بدەن-چیرۆک- رۆمان- شانۆنامە- شیعر- مۆسیقا- مێژوو- بابەتە زانستییەکان زۆر نابات ئەدەبیاتی کوردی، هونەری کوردی دەگاتە ئەو ئاستەی کەشیاوو حەقی خۆیەتی…
لە کوردستانی عیراقدا کەم و زۆر کار کراوە، بەڵام لە کوردستانی ئێران هێشتا بایەخی ئە و تۆی پێ نەدراوە.. لە گۆشە و کەنار…
یەک دوو قەڵەم وەک (هونەر وەشاندن) تاک و تەرا… کاریان لەسەری کردووە.. بەڵام وەرگێڕانی دوو سێ کورتە چیرۆک و چەند شیعر و …. وەرگێران نییە. دەبێ زمانزانەکان ئەم کارە بە جدی بکەن، وەک (پیشە) کاری تێدا بکەن.. جێگەی شاکارە ئەدەبییە گەورەکانی دنیا لە کتێبخانەی کوردیدا خاڵییە… ئەرکی سەرشانی نووسەر و هونەرمەندە زمانزانەکانە، ئەم بۆشاییە پڕ بکەنەوە.
رامان: وەک دیارە ناشاعیرەکان زۆرترە، لە نێو ئەو شاعیرانەدا تۆ کامەیانت بە دڵە… کام شاعیر توانیویەتی لە ناو ئەم هەراو هۆریایە شوێنێک بۆ خۆی بدۆزێتەوە..؟
جەلال مەلەکشا: ئەم کارە بەراستی دژوارە… دەزانی دڵی هێندێک لە دۆستان زۆر ناسکە… جارێکی لە وتووێژێکدا نێوی چەند شاعیرم وەک شاعیرانی سەرکەوتوو بردوو… یەکێک لە دۆستان چونکە نێوی ئەوم لە ریزی (بێکەس و پەشێوو… نەهێنابوو ئێستاش وڵامی سڵاوم ناداتەوە و نامدوێنێ… بەڵام خۆ هەر کەس سمێڵی سوور بێ هەمزە ئاغای مەنگوڕ نییە.)
لە کوردستانی ئێراندا شیعر، جێگەی زۆربەی بابەتە ئەدەبیەکانی گرتۆتەوە.. دەرکەی شیعر ئاوەڵایە.. دیواریشی لە دیواری هەموو بابەتەکانی تر نزمترە و هەرکەس نەختێک بەهرە لە خۆدا شک دەبا، خۆی بەم دەرگا بێ قوفڵ و کڵۆمەدا دەکا.. ماشەڵڵا شاعیرمان زۆرە بەڵام شاعیری راستەقینە لە قامکی دوو دەست تێناپەڕن، هەرچەندە نێو هێنانیان دەبێتە هۆی گلە و گازندە… بەڵام قەیدی ناکا خۆم وەبەر ئەم پەللارەش دەدەم.
ئێستا شاری سنە بۆتە شارێکی فەرهەنگی کوردەواری… بەراستی لەم چەند ساڵەی رابردوودا شاعیر و نووسەری چاکی تێدا پەیدا بووە کە جێگەی شانازی و رێز و هومێدن… هونەر لە سنەدا پەرەی ئەستاندووە و گەشەی کردووە، چ لە بەستێنی مۆسیقا چ لە بەستێنی نەقاشی و پەیکەرتاشی و هونەرەکانی تردا.
لە بەستێنی شیعردا بەراشکاوی دەتوانم ناوی چەند کەس بڵێم، لەوانە: ((فەرەیدوونی ئەرشەدی)) شاعیرێکی سەرکەوتووە، زۆر دەخوێنێتەوە و لەسەر خۆ هەنگاو هەڵدێنێ و شیعرەکانی جێی سەرنجن، بەراستی لەباری (ناوەرۆک و فۆرم و تەکنیک)ی شیعرییەوە توانیویەتی خۆی وەک شاعیرێکی رەسەن و هاوچەرخ بسەلمێنێ.
تەوفیق موشیر پەناهی- ئەحمەدی خالدیان- جەمال حیسامی- فاتمە حوسێن پەناهی- شیوا سوعانی- شاعیرانی لاوی شاری سنەن. هەروەها مەحموودی مەحموودی- لاوێکی بەهرەدارە، شیعرەکانی سەرنج رکێشن، راوەستانی بۆ نییە، هەر شیعرێکی تازەی لە شیعری پێشووی بە هێزتر و سەرکەوتووترە… (کامبیزی کەریمی)ش لەو شاعیرانەیە کە داهاتوویەکی روونی لێ چاوەڕوان دەکرێ.
چند شاعیرێکی دیکەمان لە کوردستانی ئێراندا هەیە کە چوارچێوە و شار و مەڵبەندیان شکاندووە…. بە شیعریان توانیویانە لە سنوورەکان بپەڕنەوە، وەک قاسم موئەیەد زادە کە لە پێشڕەوانی شیعری کوردستانی ئێرانە. شیعرەکانی ئاوێتەی فەلسەفە و عیرفانن… هەر چەند زۆرتر لە قاڵبە عەروزییەکاندا (بە شێوەی نیمایی) شیعر دەنووسێ، شیعرەکانی قووڵ و پڕ کاکڵ و ناوەرۆکن.
(مارف ئاغایی *شاعیرێکی سەرکەوتووی دەکەیە و بە ئەنقەست لە ئاخرەوە و ناوم هێنا. دەمەوێ زۆرتری لەسەر بدوێم… مارف. هەرچەند شیعری سپێ رەد ناکاتەوە، بەڵام بۆخۆی شیعرەکانی کێشیان هەیە… مارف شاعیرێکی بە ئەزموون و خاوەنی ئەندێشەیە… من دەتوانم مارف لەریزی ئەو چەند شاعیرەی سەرانسەری کوردستانە و لە دەرەوەی وڵات وەک پێناسەی ئەدەبی نوێی کوردی، بۆ زمانە بیانییەکان وەربگێڕدرێتەوە) رەنگە نێوی هەندێکم لە بیر چووبن… داوای لێبوردنیان لێدەکەم خۆ قسەی من حەدیس نییە… رەنگەکەسانێکی دیکە ببن کەلە سەرووی هەموو شاعیرانەوە بن، بەڵام من نێوم بەسەر نەکردبنەوە… ئەوەش دەگەزێتەوە بۆ بۆچوونی من لەسەر شیعر… با ئەوەش بڵێم چەند شاعیرێک زۆر چاکیان دەست پێکرد و لە بەستێنی شیعردا هەنگاوی بەرزیان هەڵێنا، بەڵام درێژەیان نەدا بەرەو بوارەکانی دیکە بایان دایەوە. هەندێکیش هەر دەستیان لە قەڵەم و ئەدەبیات کێشایەوە.
رامان: کاتی ئەوە نەهاتووە نووسەران واز لە نێوی خوازراو بێنن و نووسینەکانیان بە ناوی خۆیانەوە بڵاو بکەنەوە، واتە بوێریی زیاتر لە خۆیان نیشانبدەن..؟
بۆ خۆشم پێم باشترە خۆم لە پرش و بڵاوی نەجات بدەم. لە سی ساڵی کاری ئەدەبیمدا، جگە لە ناوی خۆم چەندان ناوی تریشم بە کار هێناون، بە تایبەت بە ناوی ((ئارێز ئەحمەد سنەیی))یەوە (شیعر و چیرۆک- پەخشان و وتار)ی زۆرم لەولاو ئەملا بە کوردی و فارسی بڵاوکردنەتەوە، ئەم ناوەش بەسەر هاتێکە… کاک فەرهاد شاکەلی هاتبووە کوردستان.. شەوێ لەماڵی کاک ئەحمەدی قازی بووین. کاک داوای لێکردن بەرهەمی ئەدەبی بۆ گۆڤاری ((مامۆستای کورد)) بنێرین… ئەوکاتە بارودۆخ بە شێوەیەک بوو، من بە باشم نەدەزانی لە گۆڤارەکانی دەرەوەی ئێران بە نێوی خۆم شت بڵاو بکەمەوە، پێشنیاریان کرد ناوێک بۆ خۆم دیار بەکم، ئیتر بە پێکەنینەوە کاک ئەحمەد و کاک فەرهاد ئەم ناوەیان بۆ هەڵبژاردم.
ناوەکەش زۆر سەیر نییە، چونکە ناوی بابم ئەحمەدە و خەڵکی شاری سنەم و ئارێزیش چیایەکە لە نێوان سنە و مەریوان، ئیتر بەو ناوە زۆر شتم بڵاو کردەوە، تا دۆستێکی نازدار رازەکەی درکاند. جگە لەمە بە (ج-کاوە) زۆر شیعری فارسیم بڵاو کردۆتەوە، هەروەها بە ناوی (زاگرۆس)ەوە چەندین بابەتی ئەدەبی و کۆمەڵایەتیم بە فارسی و کوردی بڵاو کردۆتەوە.
(جەلال رەحیمی)ش یەکێکە لەو نێوانەی کە بە کارم هێناوە.
رامان: شیعر تا چ رادەیەک دەتوانێ خزمەت بە سیاسەت و کوردایەتی بکات، واتە دە خزمەتی دۆزی رەواوی هەر مللەتێکدا بێ..؟
عەرزم کردی، ژیانی من یان لانی کەم بەشێکی ژیانی من لەگەڵ سیاسەتدا تێکەڵ بووە، نزیکەی دە ساڵ بە هۆی چالاکیی سیاسی زیندانم کێشاوە. رانگدانەوە و کارتێکردنی چالاکیی سیاسی لە زۆربەی بەرهەمەکانمدا بە زەقی دەبیندرێ، بەڵام بە راستی ئێستا لە سیاسەت بێزارم، هەرچەندە مرۆڤ ناتوانێ خۆی لێ بدزێتەوە. تەنانەت ئاو خواردنەوەی مرۆڤ سیاسەتە، بە تایبەت خاوەن قەڵەم، هونەرمەند، بیەوێ و نەیەوێ ئاوێتەی سیاسەتە، من ئێستا بە و ئاکامە گەیشتووم، هونەرمەند ئەگەر هونەرەکەی لە چوارچێوەی حیزبێکدا زیندانی بکا توخمی هونەری لە دەست دەدا… کارەکەی دەبێتە دروشمێکی رووت… ئەم جۆرە هونەرمەندانە لەگەڵ مەرگی لایەنە سیاسیەکەیدا هونەرەکەیان دەمرێ. خۆ هونەرمەندیش ناتوانێ کەنار بگرێ. کە وایە هونەرمەند ئەگەر بیەوێ کارەکەی هونەری تێدابێ، دەبێ بە پاراستنی روانگە و بیر و ئەندێشەی سیاسی خۆی دوور لە حیزب و ئایدۆلۆژی گەلی قاڵبێک درێژە بە هونەرەکەی بدات.. من لەم دواییەدا کارێکی سەیرم کرد… هەرچەند بەو کارەم لەگەڵ رەخنە و نارەزایی زۆربەی دۆستاندا رووبەروو بوومەوە، زۆربەی بەرهەمە سیاسییەکانم سووتاند..
*مارف ئاغایی ئەم شاعیرە هەڵکەوتووەیە ساڵێک بەر لە ئێستەو بەهۆی کارەساتی ئۆتۆمبێل (مانگێک دوای ئەم وتووێژە) کۆچی دوایی کرد کە بە کۆچی ئەو زیانێکی گەورە بە شیعر و زمان و ئەدەبیاتی کوردی گەیشت…
هەڤپەیڤینی: بەدرەدین ساڵح
1998- ورمێ
