جەلال مەلەکشا
جەلال ڕەحیمی مەلەکشان ناسراو بە جەلال مەلەکشا (١٩ی ئازار ١٩٥٢ – ٣١ی تشرینی یەکەم ٢٠٢٠ز/ ٢٨ی ڕەشەمەی ١٣٣٠- ١٠ خەزەڵوەری ١٣٩٩ک.ە) شاعیر، نووسەر، ڕۆژنامەوان، ڕەخنەگر، چالاکی سیاسی_کۆمەڵایەتی و ئەندامی کانوونی نووسەرانی ئێران بوو.
لە بواری خوێندندا، بڕوانامەی دیپلۆمی لە ئەدەبیاتی فارسیدا وەرگرتووە و دواتر بەهۆی چالاکیی سیاسی و زیندانەوە ناتوانێ درێژە بەخوێندن بدات.
مەلەکشا لە تەمەنێکی کەمدا، ئارمانج‌خوازانە دەست بەنووسین دەکات و بەخێرایی دەتوانێت پەنجەمۆری چالاکی و داهێنانە ئەدەبییەکانی بەسەر لاپەڕەی مێژووی ئەدەبی هاوچەرخی فارسی و کوردیدا بنەخشێنێت. جەلال لە دیارترین و کاریگەرترین دەنگەکانی ڕەوتی نوێخوازیی شیعری کوردیی ڕۆژهەڵاتی کوردستانە. مەلەکشا بە کەڵک‌وەرگرتن لە زمانێکی ئوستوورەیی، شیعری نوێی کوردی و شیعری بەرگریی ڕۆژهەڵاتی کوردستانی بەرەو قۆناغێکی تازە برد. مەلەکشا جگە لە شیعر، لە بواری چیرۆک، ڕۆژنامەوانی، لێکۆڵینەوە و وەرگێڕاندا بەرهەمی بەرچاو و زۆری لێ بەجێماوە. بەشێ لە شیعرەکانی وەرگێڕدراوەتە سەر زمانەکانی؛ ئینگلیزی، فەرەنسی، ڕووسی، عەرەبی، سویدی، فارسی و هتد.
مەلەکشا لە شیعری فارسیدا، لەژێر کاریگەریی نیمایووشیج، مەهدی ئەخەوان سالس و ئەحمەدی شاملوودا بووە و لە سەرەتای نووسینی شیعری کوردیدا، عەبدوڵا گۆران، لەتیف هەڵمەت، عەبدوڵا پەشێو و شێرکۆ بێکەس بەسەر ڕەوتی نووسینیدا کارگەری زۆریان هەبووە.
جەلال مەلەکشا کە نەخۆشینێکی درێژخایەنی هەبوو لە کۆتاییدا، ئێوارەی ڕۆژی ٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ بەهۆی جەڵتەی دڵەوە کۆچی دوایی کرد و لە گۆڕستانی گوندی مەلەکشانی سەر بە شاری سنە و لە زێدی بابی و باپیرانیدا بە خاک سپێردرا.
بەستێنی چالاکیەکانی مەلەکشا
• شیعر و چیرۆک
جەلال مەلەکشا لە تەمەنێکی کەم و هەر لە هەڕەتی منداڵی و مێرمنداڵییەوە هۆگری شیعر و نووسین بووە، لە منداڵییەوە دەست بە نووسین دەکات و بە وتەی خۆی یەکەم شیعری کاتێ پۆلی چوارەمی سەرەتایی بووە نووسیوە، خەمنامەیەک بۆ مەرگی کچە دراوسێیەکیان کە نەخۆش دەکەوێ و لەبەر نەبوونی دکتۆر و دەرمان دەمرێت. جەلال لە سەرەتای لاویەتیەوە بەشێوەیەکی تۆکمەتر ڕوو لە نووسینی شیعر دەکات و ئەزموونی شیعریشی بە زمانی فارسی دەستپێدەکات. ڕوانگەی سیاسی و بەگشتی نووسین و چالاکیە ئەدەبی و ڕەخنەییەکانی جەلال لە ژێر ڕەوتی چەپی زاڵ بەسەر کۆڕ و کۆمەڵە ڕۆشنبیریەکانی ئەو سەردەمە دەگیرسێت و گەشە دەکات. لە شیعری فارسیدا لەژێر کاریگەری نیمایووشیج و مێهدی ئەخەوان سالیس و ئەحمەدی شاملوودا بووە و لەو بوارەدا سەرکەوتنی زۆر باشی بە دەست هێناوە.
جەلال مەلەکشا هاوکات لەگەڵ ڕاپەڕینی گەلانی ئێران لە ساڵی ١٩٧٨دا، نووسین بە زمانی زگماکی خۆی دەست پێدەکات و لە ماوەی چەند ساڵدا وەک شاعیر و نووسەرێکی لێهاتووی کورد ناو و ناوبانگ دەردەکات. لە دەستپێکی نووسینی شیعری کوردیدا عەبدوڵا گۆران و لەتیف هەڵمەت و عەبدوڵا پەشێو و شێرکۆ بێکەس بەسەر ڕەوتی نووسینیدا کاریگەریی زۆریان هەبووە. سوارە ئیلخانیزادە (کاک سوارە)، فاتح شەیخولئیسلامی (چاوە)، عەلی حەسەنیانی (هاوار) سێ کوچکەی نوێخوازیی شیعری کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستانیان پێکهێناوە و ڕچەیان شکاند و بەدوای ئەواندا نەوەیەکی نوێ لە شاعیرانی کورد دەستیان بە نووسین کرد کە بەبڕوای زۆر کەس جەلال مەلەکشا ئەستێرەی پرشەنگداری ئەو جیلە تازە بوو کە ڕەوتێکی شیعری تایبەت بە خۆی بونیاد نا و زۆر لە شاعیرانی ئەو سەردەمە بەدوای کەوتن. ئەگەر نیمایووشیج وەک یەکەم شاعیری نوێی فارس ناو ببەین، کە کەڵکی لە ماکە ئوستوورەییەکان وەرگرت، جەلال بە کەڵک وەرگرتن لە زمانێکی ئوستوورەیی، شیعری نوێی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەرەو قۆناغێکی نوێتر دەبات و ڕێگایەکی تا ڕادایەک جیاواز لە شاعیرانی پێش خۆی دەگریتە بەر. زۆربەی شیعرەکانی جەلال، یان بە ئپیزۆدێک یان بەگشتی ڕەگێکیان لە ئوستوورەدایە. جەلال پاش شکست‌هێنانی شۆڕشی گەلی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، وڵات و خەڵکی خۆی بە جێناهێڵێت و سێ تەوەری سەرەکی دەکات بە هەوێنی هزر و هۆنینەوە، و ژیانی ئەدەبی خۆی بەو سێ ئاراستەیە بەرەو پێش دەبات؛ یەکەم_ ئاراستەی کۆمەڵایەتی: واتا شیعر لای جەلال خواستی تاکەکەسی و خەونی خۆی نییە! دووهەم_ ئاراستەی نەتەوایەتی: واتا مەلەکشا لە قوڵایی ناخیەوە هەست بە کێشەیەکی گەورە بەرامبەر بە نەتەوەکەی دەکات و هەر بۆیە لە شیعرەکانیدا هەست بە خۆشەویستی وڵات و هەوڵدان بۆ پاراستن و ڕزگارکردنی نیشتمان یەک لە گرنگترین و بەرچاوترین تەوەرەکانی شیعری جەلال بە ئەژمار دێ. سێیەم_ ئاراستەی مرۆڤایەتی: واتا شیعر دەبێ پەیامی ئازادی و ئاشتی و دادپەروەری پێ بێت. جەلال مەلەکشا لە بەر ناوەڕۆکی شیعرەکانی کە دژ بە دیکتاتۆرییەت و دەسەڵاتی داگیرکەری ڕۆژهەڵاتی کوردستان بووە، بە دژواریی زۆر و بەشێوەی نهێنی لە ساڵی ٢٠٠٤دا بۆ یەکەمجار توانی یەکەم کتێبی شیعری خۆی بەناوی «زڕەی زنجیری وشە دیلەکان» بڵاو بکاتەوە و پێشوازیەکی زۆر باشی لێکرا و لە کەمتر لە یەک حەوتەدا بەچاپی دووهەم گەیشت. ساڵی ٢٠١٤ کتێبێک بە ناوی «کۆی بەرهەمە شیعرییەکانی جەلال مەلەکشا» کە بریتی بۆ لە دوو بەشی شیعری کوردی و شیعری فارسی و بە دیوانی جەلال مەلەکشا ناوبانگی دەرکرد دیسانەوە بە شێوەی نهێنی چاپ و بڵاو کرایەوە. چاپی ئەم کتێبە بەهۆی کوالیتی نزم و هەڵەی تایپیەوە، هەرگیز بەدڵی جەلال مەلەکشا نەبوو. بە بۆنەی بڵاو بوونەوەی ئەم کتێبە جارێکیتر مەلەکشا کەوتە بەر لێپرسینەوەی ئیتلاعاتی ئێران و کێشەی زۆریان بۆ درووستکرد. جەلال وەک هەمیشە دیسانەوە کۆڵ نادات و بۆ چاپی دووهەمی ئەم بەرهەمە خۆی سەرپەرشتی کارەکە وە ئەستۆ دەگرێت و لە چاپی ٢٠١٦دا کتێبەکە زۆر باشتر دەردەچێت و پێشوازییەکی باشی لێدەکرێت.
جەلال مەلەکشا کە سەرەتا بە شیعر دەستی بە نووسین کردبوو، لە بەندیخانەی ڕژیمی پاشایەتیدا دەست بە نووسینی چیرۆکیش دەکات. زۆربەی چیرۆکەکانی لە بڵاوکراوە بەناوبانگەکانی ئەو سەردەمەدا چاپ کراون. ساڵی ٢٠١٣ کتێبێک لە کۆمەڵە چیرۆکە کوردییەکانی مەلەکشا بە ناوی «کارەسات» کە لە نۆزدە کورتە چیرۆک پێکهاتبوو، چاپکرا. زۆربەی ئەو چیرۆکانە کە لە کارەساتدا چاپ کراون، پێشتر لە گۆڤاری سروە چاپ و بڵاو بوونەتەوە. شێوازی خەتی و یارمەتی‌وەرگرتن لە سیمبۆلیزم و هەندێ جار سوڕالیزم، تایبەتمەندیی دیاری قەڵەمی جەلال مەلەکشا لە بواری چیرۆکدایە. جەلال مەلەکشا بەرهەمی زۆری لێ بەجێماوە کە بەهۆی سانسۆر لە ناوخۆی ئێراندا تاکوو ئێستا لە هیچ‌شوێنێ بڵاو نەبوونەتەوە.
• ڕۆژنامەوانی
ساڵی ١٩٦٦ی زایینی یەکەمین شیعرەکانی مەلەکشا، بە زمانی فارسی، لە گۆڤاری «ئۆمێدی ئێران» و «جەوانان» چاپ و بڵاو دەبنەوە، هەر لەو ساڵەدا شیعرێکی فارسیی مەلەکشا بەناوی «شهر من» واتا «شارەکەم» کە لە «گۆڤاری جەوانان» بڵاو کرابووەوە، وەکوو شیعری یەکەمی مانگی ئەو گۆڤارە دەستنیشان دەکرێت و ئەم ئەزموونانەش دەبنە سەرەتای پەیوەندیی جەلال لە گەڵ ڕۆژنامە و گۆڤارەکاندا و لەوە بە دوا، شیعر و چیرۆک و وەرگێڕانەکانی لە زمانی کوردیەوە بۆ سەر زمانی فارسی لە ڕۆژنامە و گۆڤارە بەناوبانگەکانی ئەو سەردەمەی ئێران وەکوو: کەیهان، فیردەوسی، کتێبی جومعە، ئیتلاعاتی حەوتانە، ئۆمێدی ئێران، چیستا، سوخەن و هتد بڵاو دەبنەوە.
یەکەم هەوڵی جەلال مەلەکشا لە بواری ڕۆژنامەگەریدا، سەرەتای ساڵی ١٩٨٦، دوای بانگهێشتکردنی لە لایەن مامۆستا هێمن‌ەوە بۆ هاوکاری لە بەڕێوەبردنی گۆڤاری سروەدا دەست پێدەکات. مەلەکشا کە تازە لە زیندان ئازاد کرابوو، دەڕواتە ورمێ و لە گۆڤاری سروە و دەزگای سەلاحەدین ئەیووبی دەست بەکار دەبێت و وەکوو ئەندامی دەستەی نووسەرانی ئەو گۆڤارە دەبێتە سەرپەرشتی بەشی شیعر و ئەدەبی سروە و وەڵامدانەوە بە نامەی خوێنەران. بەداخەوە هاوکاری نێوان جەلال و هێمن زۆری پێ ناچێت و دوای چەند مانگێ مامۆستا هێمن کۆچی دوایی دەکات. پاش ئەم کارەساتە دڵتەزێنە سروە ناوەستێ و جەلال مەلەکشا بۆ ماوەی زیاتر لە چواردە ساڵی تەمەنی لەگەڵ پلەبەرزانێ وەکوو مامۆستا ئەحمەدی قازی و مارف ئاغایی و پەرویز جیهانی و کەریم قەیوومی و فارۆق کەیخەسرەوی و عەزیز کەیخەسرەوی باری قورسی چاپ و بڵاوکردنەوەی گۆڤاری سروە و ئەو کتێبانەی کە لە لایەن دەزگای سەلاحەدین چاپ دەکران لە ئەستۆ دەگرن. مەلەکشا بەشێوەیەک گیرۆدەی سروە بوو کە لە چەند شوێندا وا باسی لێدەکات: «لەو سەردەمەدا سروەم وەکوو بەشێ لە گیانی خۆم خۆش دەویست و دڵنیام لەو سەردەمەی ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا ئەو گۆڤارە جێی هیوا و ئاواتی زۆربەی شاعیران و نووسەرانی کورد بوو». بەهۆی پێوەندیە باش و بەربڵاوەکانی جەلال مەلەکشا لەگەڵ شاعیر و نووسەر و ئەدیبانی بەشەکانی دیکەی کوردستاندا، بەستێنی سروە چ لە ڕووی خوێنەر و چ لە ڕووی جوگرافیاییەوە زیاد دەکات. بە بڕوای زۆر کەس گۆڤاری سروە لە سەردەمی جەلال مەلەکشا، لە ئاستێکی زۆر بەرزدا کاری دەکرد و خزمەتی بەرچاو و باشی بە زمان و ئەدەبی کوردی کردووە. دوای سروە بۆ ماوەیەک واز لە چالاکی ڕۆژنامەوانی دەهێنێت، تاکوو ساڵی ١٩٩٩ بۆ هاوکاری لەگەڵ بەشی کوردیی تایبەت بە پارێزگای ورمێی ڕۆژنامەی «جام‌جەم» بانگهێشت دەکرێت. نزیک بە ٤٠ ژمارەی ئەو ڕۆژنامەیە دەست تەنیا چاپ دەکات و زیاترین هەوڵ دەدات کە لەو ڕێگایەوە وەکوو پردێک، پێوەندیەکی باش لە نێوان حکوومەتی هەرێم و باشووری کوردستان و خەڵکی ڕۆژهەڵاتی کوردستان درووست بکات. ئەمەش بوو بە هۆکارێ بۆ ئەوەی کە وەک زۆر لە چاپەمەنیەکانیتر کە جەلال دەستێکی تێیدا بووە چاپی ئەم حەوتەنامە تایبەتەش ڕابگیرێت. جەلال مەلەکشا کە دیسان دەکەوێتەوە بەر پەلاماری ڕژیمی ئێران، ئەمجارە ڕۆژهەڵات بەجێ دەهێڵێت و ڕوو دەکاتە باشووری کوردستان و لەوێشدا لەگەڵ زۆر لە گۆڤار و ڕۆژنامەکانی باشووردا وەک: هەولێر، ئاشتی، ئاسۆ، کوردستان و هتد، بە نووسینی بابەت هاوکاری دەکات. هەروەها بۆ ماوەیەک لە هەولێری پایتەختی کوردستان، گۆڤارێک بەناوی «پرشنگ» دەردەکات کە عومری گۆڤارەکە کورت دەبێت و تەنیا پێنج ژمارەی لێ دەردەچێت. ئەمەش دەبێتە کۆتا هەنگاوی جەلال مەلەکشا لە کاری ڕۆژنامەگەریدا.
• وەرگێڕان
جەلال مەلەکشا بەهۆی شارەزایی زۆر باش و زاڵبوونی بە سەر زمانی کوردی و فارسی و تا ڕادەیەکیش عەرەبیدا، کۆمەڵێک کاری وەرگێڕانی ئەنجامداوە. لە گرنگترین بەرهەمەکانی دەتوانین، وەرگێڕانی شیعری شاعیرانێ وەکوو: شێرکۆ بێکەس، عەبدوڵا پەشێو، لەتیف هەڵمەت، جەوهەر کرمان و هتد بۆ سەر زمانی فارسی ناو ببەین. هەروەها زۆر کورتە چیرۆکی لە کوردییەوە بۆ سەر زمانی فارسی و بە پێچەوانەشەوە ئەنجام داوە. جیا لە بەرهەم بە چاپ گەیشتووەکانی لە بواری وەرگێڕاندا، چەندین ڕۆمانیش لە ڕێزی وەرگێڕانەکانی مەلەکشادان کە تاکوو ئێستا بە چاپ نەگەیشتوون.
• دیکەی چالاکییەکان
بۆ ماوەیەک لە دامەزراوەی فەرهەنگیی ئەندێشەی ئەحمەدی خانی لە ورمێ، سەرقاڵی ڕاهێنان و پەروەردەی نووسەران و شاعیرانی گەنجی کورد بووە.
پاش ئەوەی کە لە ورمێ دەگەڕێتەوە سنە و لەو شارەدا بۆ هەمیشە نیشتەجێ دەبێت، بۆ ماوەیەک لە ئەنستیتۆی زمانی کوردیی ڕاژە وەک مامۆستای زمانی کوردی وانەکانی فێربوونی زمانی کوردی دەڵێتەوە.